سخنرانی خاتمی در دهمین سالگرد دوم خرداد
سيدمحمد خاتمي گفت: اگر سخني از دوم خرداد ميگويم منهاي شخصي است كه در دوم خرداد مطرح شد و آن فرد خود را مشمول هيچ فضيلتي نميداند؛ الا خضوع در برابر انسانها و خدمتگزاري به ملت.
حوادث تاريخي، مظهر حقيقت تاريخي
به گزارش خبرنگار خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) رييسجمهور سابق كشورمان كه در مراسم بزرگداشت دهمين سالگرد حماسهي دوم خرداد سخن ميگفت، با سلام به حاضران و همهي ملت ايران و كساني كه دلشان به عشق رهايي و سعادت انسان ميتپد، سخنانش را آغاز كرد و با يادآوري اينكه ما در تاريخ و با تاريخ زندگي ميكنيم، گفت: اينكه حوادث تاريخي، مظهر حقيقت تاريخي هستند يا محرك آن و يا هردو و اينكه كداميك بر تاريخ حاكم است و جايگاه ارادهي انسان در اين ميان چيست، مسالهايست درازدامن كه در حوصلهي اين جلسه نميگنجد.
وي با بيان اينكه حوادث به هر صورت اينكه زادهي تاريخ باشند و يا زاييدهي آن، نقش مهمي در تاريخ دارند، يادآور شد: گاه لحظات تكرارشوندهي دائمي تاريخ تقويمي با حوادثي همراه ميشود كه آن را بسيار معنادار ميكند.
خرداد تكرارشونده
رييس موسسه بينالمللي گفتوگوي فرهنگها و تمدنها ادامه داد: خرداد يكي از اين مقاطع و لحظات تكرارشوندهي تقويم تاريخي است و دست كم در سرنوشت و سرگذشت دوران معاصر، خرداد بستر و ظرف حوادثي بود كه تاثير زيادي بر ما، منطقه و جهان داشتهاند.
مردي كه با خرداد آمد و با خرداد رفت
رييسجمهور سابق كشورمان در ادامه با نقبي به حادثهي 15 خرداد و تاثيرات آن اظهار داشت: اين حادثه در واقع آغاز انفجار يك نهضت كه دست آخر به پيروزي هم رسيد، با محوريت انساني والا و بزرگ بود.
خاتمي همچنين از 14 خرداد به عنوان رويدادي بزرگ كه در سومين ماه از تقويم تاريخي ايران جاي گرفته نام برد و گفت: 14 خرداد سالروز رحلت همان بزرگواري است كه سلسلهجنبان واقعهي تاريخي 15 خرداد بود.
وي با بيان اينكه حادثهي 15 خرداد در كنار ناگواربودن، نكتهي مهمي داشت كه هنوز تحليلگران به صورت شايسته و بايسته به آن نپرداختهاند، به بدرقهي تاريخي بنيانگذار جمهوري اسلامي از سوي مردم ايران اشاره كرد كه در كنار تمام تنگناهاي بعد از انقلاب و هزينههاي سنگيني كه ملت بعد از جنگ تحميلي پرداخته بودند، باشكوهتر از مراسم استقبالشان از امام راحل برگزار شد.
خاتمي در ادامه با طرح اين پرسش كه راز و رمز اين اتفاق چه بوده و ملت بزرگوار ايران بر چه اساسي تصميماتي را ميگيرند و با صداي بلند آن را اعلام ميكنند؟ اظهار داشت: اين شخصيت (امام راحل) چه ويژگيهايي از ملت را رهبري ميكرد؟ اين مسالهاي است كه بايد در جاي خود بررسي شود.
گوهر تابناك پيشاني ملت ايران
وي همچنين از سوم خرداد به عنوان حماسهاي بزرگ كه در دل دفاع مقدس شكل گرفت، نام برد و با اشاره به آنچه ملت ايران در دوران دفاع مقدس به نمايش گذاشت، اظهار داشت: ملت ايران اگرچه در دوران دفاع مقدس خيلي هزينه داد، اما نه عزت خود را از دست داد و نه يك سانتيمتر مربع از خاك خود را.
به گزارش ايسنا خاتمي همچنين حماسهي سوم خرداد را گوهر تابناكي كه بر پيشاني ملت ايران همواره ميدرخشد معرفي كرد و اظهار داشت: كساني كه در صحنه بودند ميدانند كه حماسهي خرمشهر چه حادثهي بزرگي بود.
هيچ فضيلتي ندارم الا خضوع در برابر مردم
رييسجمهور سابق كشورمان در ادامه به تبيين نگاه خود به واقعهي دوم خرداد 76 پرداخت و گفت: اگر سخني از دوم خرداد ميگويم منهاي شخصي است كه در دوم خرداد مطرح شد و آن فرد خود را مشمول هيچ فضيلتي نميداند؛ الا خضوع در برابر انسانها و خدمتگزاري به ملت.
ايرانيان دوستدار مردمسالاري ديني
به گزارش ايسنا رييسجمهور سابق كشورمان با تحليل دوم خرداد گفت: از دو منظر دوم خرداد را تحليل ميكنم؛ يكي اينكه در آن روز انتخابات برگزار شد؛ انتخاباتي كه بارها برگزار شده و ميشود اما پيدايش پديدهاي به نام انتخابات درخور توجه است. در اين امر دوم خرداد و ديگر روزهايي كه در آن انتخابات برگزار شده، مشترك هستند. كشوري كه در زمان طاغوت، استبدادزده بود و استخوانهايش خورد و شكسته شده بود، در اثر انقلاب تصميم گرفت سرنوشتش را خود رقم بزند و انتخابات، رمز حاكميت مردم بر سرنوشت خويش است كه يك حادثهي مهم در كشور ما محسوب ميشود.
وي با بيان اينكه انتخابات حادثهي مهمي در كشور ما در جهت خاصي است كه ملت ايران حداقل در 200 سال گذشته داشته است، گفت: اين ملتي است كه دوست دارد مردمسالاري سازگار با هويت ديني او باشد و اين يك امر بديع است و خواست مردمسالاري نيز امري بديع و گفتمان آن جهانشمول است.
رييسجمهور سابق كشورمان اظهار داشت: آنچه در غرب اتفاق افتاد، تنها صورتي از صورتهاي دموكراسي است و نه هيچكس ميتواند و نه هيچكس ميخواهد غير از دموكراسي را انتخاب كند. ملت ايران نيز چنين هستند، با اين خصوصيت كه علاقهمند هستند اين مردمسالاري با دين، تاريخ و فرهنگ آنها منطبق باشد.
خرداد معنادار...
خاتمي با بيان اينكه دوم خرداد نيز يكي از مظاهري بود كه انتخابات در آن صورت گرفت، اما با ويژگي مهم، خاطرنشان كرد: تاكيد ميكنم بر اينكه در اين خصوصيات، چشم خود را به روي فردي كه انتخاب شد ببنديد و به مسائل ديگر توجه كنيد. دوم خرداد اولا انتخابي معنادار بود. همهي انتخابات مهم است اما معناداري اين انتخابات امر ديگريست كه آن را از ساير انتخاباتها متفاوت ميكند.
رقابتيترين انتخابات
وي ادامه داد: انصاف اين است كه اگر نگوييم انتخابات دوم خرداد، تنها انتخابات (البته در عرصهي رياستجمهوري كه مهمترين قوه را در يك نظام دموكراتيك به عهده ميگيرد) بود، ميتوانيم بگوييم تقريبا تنها انتخاب رقابتي جدي بود؛ رقابتي سخت و نفسگير، و آنچه حاصل شد برخلاف انتظار يا تحليلي بود كه خيليها داشتند. در دوم خرداد اگر آرا به هم نزديك بود اين معناداري وجود نداشت و يا اگر اين دو انتخابات دو مرحلهاي ميشد و راي در 15 درصد مشخص ميشد، معناداري نداشت؛ اما ترديدي نيست كه در دوم خرداد يك روش، يك بينش و يك منش انتخاب شد؛ اما اينكه توانسته است خواستههاي مردم را برآورد يا نه، مسالهي ديگريست.
اتحاد بزرگ ايرانيان
خاتمي، انتخابات دوم خرداد را مظهر اتحاد ملي خواند و گفت: امسال نيز با هوشياري درستي، نام اتحاد ملي انتخاب شده است. جز خود انقلاب كه شاهد اتحاد عجيبي در آن بوديم كه جهان را شگفتزده كرد، در ساير مسائل سياسي بدون هيچ تعصبي بايد بگويم هيچگاه مانند دوم خرداد صاحب اتحاد ملي نبوديم. همهي مردم، همهي طبقات و به ويژه نسل جواني كه حتي انقلاب را درك نكرده بود، در اين حماسه شركت كرد؛ اتحادي كه با هر ديدي به آن نگاه كنيم، نميتوانيم آن را ناديده بگيريم.
خوش ندارم از گذشته بگويم
وي با بيان اينكه دوم خرداد توانست همهي تهديدها را كه در آن زمان فراوان بود و هنوز هم هست به فرصت تبديل كند، خاطرنشان كرد: من در اينجا درصدد بيان دستاوردهاي اقتصادي، امنيتي، آزادي و پيشرفت كشور و دستاوردهاي بينالمللي حاصل از دوم خرداد نيستم و البته نميخواهم بگويم اين حادثه عزت مردم ايران را در جهان بالا برد يا نه و نميخواهم بگويم در اين جريان، ملت ايران چهرهي قاطع خود را نشان داد يا خير. خوش هم ندارم در اين مورد صحبت كنم، البته مقايسهي دستاوردهاي دوم خرداد با قبل و بعد از آن كار سختي نيست.
سنتستيزان و سنتپرستان
رييسجمهور سابق كشورمان در عين حال به كاستيهاي دوم خرداد اشاره كرد و گفت: يكي از مشكلات بزرگ تاريخي ما كه هنوز هم وجود دارد، تشتت فكري در عرصهي جريان دوم خرداد است كه هنوز هم در جامعه وجود دارد كه البته به جامعهي ما اختصاص ندارد. مشكل بزرگ رهاييبخشي و اصلاحخواهي مردم ايران است كه در ميان دو جريان سنتپرستي و سنتستيزي قرار دارد كه اين دو جريان، نظام فكري مشخصي دارند.
وي اضافه كرد: اصلاحات در اين ميان در ميان اين دو سنت سنتپرستي و سنتستيزي با توجه به اينكه تازه است و از دل تاريخ برميآيد و هنوز هم ادامه دارد، به يك تفكر مدون نياز دارد و متاسفانه برخي از تحليلها به اين تشتت و داوريها ميافزايد.
ادعا ميكنم و ميتوانم ثابت كنم...
به گزارش ايسنا خاتمي در ادامه ضعفي را كه به گفتهي وي به طور طبيعي در برنامههاي جريان دوم خرداد وجود داشت، يكي ديگر از كاستيهاي اين جريان عنوان كرد و افزود: البته من ادعا ميكنم و ميتوانم ثابت كنم كه داراي بابرنامهترين دولت بعد از انقلاب {بودهام} و منسجمترين و سنجيدهترين و كارشناسانهترين برنامهها در بعد از انقلاب، در دولتهاي حاصل دوم خرداد بود.
خاتمي افزود: چه در گام اول و چه در گام دوم و چه در دو برنامهاي كه توسط دولت اصلاحات با حضور كارشناسان تدوين شد و يك برنامهي آن اجرا و برنامهي آن به دست عزيزان بعدي سپرده شد كه بايد اجرا شود، اين ادعا صادق است.
وي گفت: البته اين امر به اين معنا نيست كه اين برنامهها هيچ عيبي نداشت اما همهي نيازها و اولويتهاي جامعه در اين برنامهها لحاظ شده بود و تلاش شد بدون كمترين نقصي انجام شود؛ گرچه كدام كار بشري است كه بدون نقص باشد؟
مشكل بزرگ فراراه ملت ايران
رييس موسسه بينالمللي گفتوگوي فرهنگها و تمدنها سومين كاستي دولت اصلاحات را در اجرا دانست و گفت: دستاندركاران اجرا، انسان داراي نقص و ضعف هستند و عليرغم اينكه خالصانه و مخلصانه تلاش ميشد كه كارهاي بزرگي صورت گيرد اما طبيعتا در اجرا نقصهايي داشتيم.
خاتمي افزود: مهمترين كاستي و مانع ساختاري و رفتاري در برابر اجراي برنامهها و تامين خواستهها، مشكلي بود كه يكي از مشكلات كنوني تاريخ ما و مانعي در جهت تحقق خواستههاي بزرگ ملت بوده است.
وي گفت: ملت ايران خواستار مردمسالاري سازگار با اسلام بود و انتخابات هم بستر مردمسالاري است و راز و رمز مردمسالاري نيز بسته به برگزاري انتخابات است.
رييسجمهور سابق كشورمان در ادامه سخنانش با بيان اين كه جمهوري ما ميخواهد اسلامي باشد گفت: اين مساله از يك سو به راي مردم متكي است كه در انتخابات تجلي دارد و البته نظام ما اسلاميست كه از اين جهت در هر دو مورد نگراني وجود دارد.
خاتمي اضافه كرد: براي آسيبشناسي نظام و جامعهي ما بايد در زمينههاي مذكور بدون هياهو بحث علمي و راهيابي كرد و قطعا اين مساله هم داراي موافق و مخالف است.
بايد از تشريفاتيشدن انتخابات نگران بود
وي با تاكيد بر اينكه اگر در يك جامعه، انتخابات امر تشريفاتي شد اما ملت حقيقتا خواستار مردمسالاري بود، بايد نگران بود، افزود: از ديگر ويژگيهاي حاصل انتخاب مردم ايران در دوم خرداد كه يك حادثهي شگفتانگيز و بيسابقه يا كمسابقه در جهان بود اين است كه در اين كشور، دولت (قوهي اجرايي) مدافع و طرفدار آزادي بود و در همهي صحنهها براي حفاظت از راي مردم و جلوگيري از شيوههاي ديكتاتورمنشانه در صحنه بود و نظارت داشت.
خاتمي با بيان اينكه نظارت يعني براي فراهمآوردن فضاي آزادي براي انتخاب مردم و جلوگيري از اينكه اعمال قدرت عليه راي مردم نشود و از خودكامگي و رفتار دلبخواهي آنكه قدرت را در دست دارد جلوگيري شود، تلاش شود، افزود: آيا شگفت نيست كه در ايران دولت مدافع تشكلها و آزادي راي مردم باشد؟ و احيانا آنها كه بايد مدافع حق مردم باشند با اعمال روشهاي قيممآبانه نظارت كنند. اين يك مشكل است كه بايد به آن دقت شود.
وي با تاكيد بر اينكه اگر خواستار دموكراسي و مردمسالاري هستيم، بايد متوجه باشيم كه زمينهي اعمال حق و آزادي مردم كه در راي دادن آشكار ميشود فراهم شود، افزود: از اينكه انتخابات به يك امر تشريفاتي مبدل شود بايد نگران شويم.
ظواهري كه ميتوانند رهزن دين شوند
رييسجمهور سابق كشورمان با اشاره به اسلاميبودن نظام جمهوري اسلامي افزود: اسلام و دين، بزرگترين هديه به انسان است و هيچ چيز بدتر از آن نيست كه دين به ظاهرپرستي و ظاهرگرايي مبتلا شود؛ البته در دين، مناسك و ظواهر داريم كه اگر مناسك را از دين جدا كنيم، دين ناقص ميشود و ظواهر و مناسك نشانهي راهيست به سوي يك واقع و باطن.
خاتمي گفت: اگر آن باطن فراموش شد و مورد توجه قرار نگرفت و ظاهر اصل شد و اگر در ظاهر هم بر عادتها پافشاري شد، حتي ممكن است همان ظواهر هم به جاي اينكه راه باشد، راهزن شود.
رييسجمهور سابق كشورمان افزود: در جوامع ديني بايد نگران ظاهرپرستي و قربانيشدن روح دين باشيم.
احزابي كه بايد باشند تا...
خاتمي با بيان اينكه براي ما كه كار تازهاي را شروع كردهايم انتخابات و اسلام هر دو مهم است و بايد نسبت به هر دو نگران بود، گفت: مسالهي ديگر در كشور ما اين است كه در انتخابات و عرضهي امور تا چه حد احساسات و تا چه حد تعقل و تدبير غلبه دارد و اين منوط است به اين كه مردم چهقدر روي اين مساله فكر كنند.
وي با بيان اينكه از جمله ساز و كارهاي جهان براي اين كار كه تجربه هم شده، پيوند گسستناپذير تحزب با مردمسالاري است، گفت: اگر حزب در كشور نباشد نميشود يك برنامهي سنجيده عقلاني را به مردم رساند و البته اگر برنامه باشد و زمينهي انتقال آن فراهم نباشد، مشكل پيش ميآيد.
رييسجمهور سابق كشورمان با بيان اينكه تحزب به دو دليل در جامعهي ما با مشكل روبهرو شده است، در عين حال از تازهكار بودن در تحزب در كشور به عنوان يكي از دو دليل ياشده ياد كرد و گفت: از ما كه تازهكاريم نميشود انتظار داشت در اين مدت كوتاه صاحب احزاب مستحكم و سنجيده باشيم. در كشور ما هم فرهنگ دموكراسي جا نيفتاده كه قدر حزب دانسته شود و هم خود احزاب راهكارهاي ايجاد پيوند با ملت و عدم تحميل خواستههايي را كه به نام خواست ملت وجود دارد، به خوبي نميدانند.
خاتمي با تاكيد بر اينكه احزاب مستقل و تشكلهاي مدني حتما براي پا گرفتن بايد از سوي حاكميت حمايت مادي و معنوي شوند، افزود: در كشور ما به خاطر نبود اين امر، بعضا احزاب، مزاحم تلقي ميشوند.
براي مردمسالاري هزينه بپردازيم
به گزارش ايسنا خاتمي در ادامه با بيان اين كه بايد ياد بگيريم اگر واقعا مردمسالاري توام با دينداري ميخواهيم، لوازمش را فراهم كنيم، افزود: نميخواهم بگويم دشمنان توطئه نميكنند و نميخواهند از همه چيز اعم از حقوق بشر و القاي بعضي شعارها عليه ايران سوءاستفاده نكنند.
وي با تاكيد بر اين كه ممكن است دشمنان سوءاستفاده كنند، اضافه كرد: شما نيز براي طي اين مسير بايد هزينه بپردازيد.
رييسجمهور سابق كشورمان در ادامه با تاكيد بر لزوم برخورداري از احزاب قوي و تقويت فرهنگ تحزب اظهار داشت: مردم توقعات، خواستها و ايدهآلهايي دارند و فكر ميكنند شعارها ميتواند اين خواستها را محقق كند اما بعد از محققنشدن دلسرد ميشوند.
وي با بيان اين كه بعد از اين كه برنامه و شعاري مطرح ميشود چه ضمانتي براي پيادهشدن آن وجود دارد؟ از دموكراسي به عنوان راهحلي قابل قبول در اين حوزه نام برد.
راه كمهزينه و پرفايده دموكراسي
خاتمي كه در اظهاراتش دموكراسي را كمهزينهترين و پرفايدهترين راه براي اداره جامعه برشمرد و تحقق خواستهاي مردم را در كنار تمام نقدهاي مطرح و وارد بر آن ميدانست، از آن به عنوان راهكاري كه ما نيز آن را انتخاب كردهايم و افتخاري در شعارهاي انقلاب و موازين اسلام محسوب ميشود، نام برد.
صداي رساي اسلام خميني
وي كه جايگاه دموكراسي در اسلام با قرائت مورد قبول نظام جمهوري اسلامي را عاملي در جهت اين كه صداي اين اسلام از صداهاي برآمده از ساير قرائتهاي اين دين رساتر باشد، خواند، از اسلامي كه مورد قبول جمهوري اسلامي است به عنوان اسلام عدالت و خردگرايي در ميان تمام امواج سهمگيني كه وجود دارد نام برد و اين اسلام را اسلام پايبند به مردمسالاري ناميد.
وي اضافه كرد: به همين دليل ما در ميان شيوههاي ادارهي حكومت، جمهوري اسلامي را انتخاب كرديم اما اگر ما اين مساله را بپذيريم بايد به لوازم آن هم تن در دهيم.
رييس موسسه بينالمللي گفتوگوي فرهنگها و تمدنها در ادامه با تاكيد بر جايگاه اقليت و نقش بيان آزاد عقايد در اصلاح و بهبود لحظه به لحظهي برنامهها از آن به عنوان شيوهاي كه در نظامهاي پارلماني محور و مدار حركت قرار ميگيرد، نام برد.
وي در عين حال خاطرنشان كرد: در كشورهايي كه تازه مردمسالاري را آغاز كردهاند، اولا در تدوين برنامهها مشكلاتي وجود دارد و ثانيا همان چيزي كه به وجود ميآيد، ضمانت اجرايي ندارد و ممكن است موانعي بر سر راه ايجاد شود.
پاسخي براي پرسشي تاريخي...
رييسجمهور سابق كشورمان با تاكيد بر اين كه ما در مرحلهي حساس تاريخي قرار داريم، با طرح اين پرسش كه چه بايد كرد؟ اظهار داشت: اولا در راستاي انتخاباتي مهم قرار داريم و ثانيا سالي كه در آن هستيم، سال اتحاد و انسجام اسلامي نام گرفته كه به هر دو دليل رسالت بزرگي داريم. كساني كه روش و منشي را ميپسندند و احساس ميكنند ميتوانند از اين مسير بايد براي دفع خطر، قوت و انسجام جامعه، استفاده كرد، بايد تلاش كنند و در عرصه حضور داشته باشند.
ايدهآليستهاي عملگرا...
وي با تاكيد بر اين كه بايد همواره ايدهآلي فكر كرد و واقعبينانه عمل، گفت: اگر در عمل ايدهآلي رفتار كنيم همواره مجبور به تحمل شكست ميشويم.
انديشه در خانه ميميرد
خاتمي تصريح كرد: واقعيت اين است كه بودن در عرصه و بهدست آوردن نكات و زمينههايي كه قانوني و شرعيست و امكان و قدرت براي پيادهشدن و اجرا در عمل را ميدهد، ميتواند گامهاي موثري باشد، اما انديشه، فكر و سليقهاي كه در خانه بماند و امكان تلاش در عرصه را نداشته باشد، بعد از مدتي ميميرد يا به چيز خرد و بيفايدهاي تبديل ميشود؛ پس حضور در عرصه براي دفاع از فكر و روش مهم است.
انتخابات آزاد و پرشور؛ مساوي اتحاد ملي
وي همچنين يادآور شد: اگر خواستار اتحاد ملي هستيم و تهديدي هم داريم بهترين راه برگزاري انتخاباتي پرشور و البته آزاد است.
رييسجمهور سابق كشورمان در ادامه با دعوت از مسوولان براي ايجاد اتحاد ملي و برگزاري انتخاباتي پرشور با بهكارگيري تمامي نيروهايي كه در جامعه حضور دارند، بار ديگر تاكيد كرد: كساني كه صاحبان انديشه هستند و دلشان براي نظام ميسوزد بايد با تمام وجود در صحنه باشند.
سيدمحمد خاتمي با بيان اين كه رقابت نشانهي به ميدان آوردن همهي نيروها با همهي سلايق است، گفت: رقابت خواست همه است و هم باعث اعتلا، عظمت و دفع خطرات ميشود و هم اتحاد واقعي ايجاد ميكند.
برگزاركنندگان انتخابات قدر حضور سلايق را بدانند
وي افزود: برگزاركنندگان محترم انتخابات بايد اين موضوع را قدر بدانند و با هدف اعتدال در عرصههاي مختلف اجتماعي از جمله انتخابات حضور پيدا كنند.
قوت در اين نيست كه جهان از ما بترسد
رييسجمهور سابق كشورمان در پايان تصريح كرد: بايد در كنار هم باشيم. قوت ما در اين نيست كه جهان از ما بترسد، قوت ما در اين است كه جهان به ما احترام بگذارد؛ ولو اين كه مخالف ما باشد. ما با اين كه همه خطرات وجود دارد، بايد در فضاي امنتر بتوانيم عزت و اقتدار و پيشرفتمان را تامين كنيم و اميدوارم همهي دلسوزان با عزت و عظمت در كنار يكديگر فعاليت كنند.
به گزارش ايسنا در ادامهي اين مراسم تنديس هشت سال تلاش از سوي مديريت اريكهي ايرانيان، محل برگزاري اين همايش، به سيدمحمد خاتمي اهدا شد.
دهمين سالگرد حماسه دوم خرداد از سوي بنياد آزادي، رشد و آباداني ايران (باران) برگزار شد.
در اين مراسم فعالان سياسي چون مجيد انصاري، سيدمحمدعلي ابطحي، سيدمصطفي تاجزاده، سيدمحمود دعايي، صادق خرازي، مرتضي حاجي، احمد بورقاني، موسوي لاري، محمدرضا عارف، فاطمه راكعي، الهه كولايي، سيد صفدر حسيني، علي محمد حاضري، محسن موسوي تبريزي، گرامي مقدم، قدرت عليخاني، محمدرضا خاتمي، انصاري راد، معصومه ابتكار، محسن آرمين، محسن مهرعليزاده و ... همچنين جمعي از دوستداران سيدمحمد خاتمي حضور داشتند
حوادث تاريخي، مظهر حقيقت تاريخي
به گزارش خبرنگار خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) رييسجمهور سابق كشورمان كه در مراسم بزرگداشت دهمين سالگرد حماسهي دوم خرداد سخن ميگفت، با سلام به حاضران و همهي ملت ايران و كساني كه دلشان به عشق رهايي و سعادت انسان ميتپد، سخنانش را آغاز كرد و با يادآوري اينكه ما در تاريخ و با تاريخ زندگي ميكنيم، گفت: اينكه حوادث تاريخي، مظهر حقيقت تاريخي هستند يا محرك آن و يا هردو و اينكه كداميك بر تاريخ حاكم است و جايگاه ارادهي انسان در اين ميان چيست، مسالهايست درازدامن كه در حوصلهي اين جلسه نميگنجد.
وي با بيان اينكه حوادث به هر صورت اينكه زادهي تاريخ باشند و يا زاييدهي آن، نقش مهمي در تاريخ دارند، يادآور شد: گاه لحظات تكرارشوندهي دائمي تاريخ تقويمي با حوادثي همراه ميشود كه آن را بسيار معنادار ميكند.
خرداد تكرارشونده
رييس موسسه بينالمللي گفتوگوي فرهنگها و تمدنها ادامه داد: خرداد يكي از اين مقاطع و لحظات تكرارشوندهي تقويم تاريخي است و دست كم در سرنوشت و سرگذشت دوران معاصر، خرداد بستر و ظرف حوادثي بود كه تاثير زيادي بر ما، منطقه و جهان داشتهاند.
مردي كه با خرداد آمد و با خرداد رفت
رييسجمهور سابق كشورمان در ادامه با نقبي به حادثهي 15 خرداد و تاثيرات آن اظهار داشت: اين حادثه در واقع آغاز انفجار يك نهضت كه دست آخر به پيروزي هم رسيد، با محوريت انساني والا و بزرگ بود.
خاتمي همچنين از 14 خرداد به عنوان رويدادي بزرگ كه در سومين ماه از تقويم تاريخي ايران جاي گرفته نام برد و گفت: 14 خرداد سالروز رحلت همان بزرگواري است كه سلسلهجنبان واقعهي تاريخي 15 خرداد بود.
وي با بيان اينكه حادثهي 15 خرداد در كنار ناگواربودن، نكتهي مهمي داشت كه هنوز تحليلگران به صورت شايسته و بايسته به آن نپرداختهاند، به بدرقهي تاريخي بنيانگذار جمهوري اسلامي از سوي مردم ايران اشاره كرد كه در كنار تمام تنگناهاي بعد از انقلاب و هزينههاي سنگيني كه ملت بعد از جنگ تحميلي پرداخته بودند، باشكوهتر از مراسم استقبالشان از امام راحل برگزار شد.
خاتمي در ادامه با طرح اين پرسش كه راز و رمز اين اتفاق چه بوده و ملت بزرگوار ايران بر چه اساسي تصميماتي را ميگيرند و با صداي بلند آن را اعلام ميكنند؟ اظهار داشت: اين شخصيت (امام راحل) چه ويژگيهايي از ملت را رهبري ميكرد؟ اين مسالهاي است كه بايد در جاي خود بررسي شود.
گوهر تابناك پيشاني ملت ايران
وي همچنين از سوم خرداد به عنوان حماسهاي بزرگ كه در دل دفاع مقدس شكل گرفت، نام برد و با اشاره به آنچه ملت ايران در دوران دفاع مقدس به نمايش گذاشت، اظهار داشت: ملت ايران اگرچه در دوران دفاع مقدس خيلي هزينه داد، اما نه عزت خود را از دست داد و نه يك سانتيمتر مربع از خاك خود را.
به گزارش ايسنا خاتمي همچنين حماسهي سوم خرداد را گوهر تابناكي كه بر پيشاني ملت ايران همواره ميدرخشد معرفي كرد و اظهار داشت: كساني كه در صحنه بودند ميدانند كه حماسهي خرمشهر چه حادثهي بزرگي بود.
هيچ فضيلتي ندارم الا خضوع در برابر مردم
رييسجمهور سابق كشورمان در ادامه به تبيين نگاه خود به واقعهي دوم خرداد 76 پرداخت و گفت: اگر سخني از دوم خرداد ميگويم منهاي شخصي است كه در دوم خرداد مطرح شد و آن فرد خود را مشمول هيچ فضيلتي نميداند؛ الا خضوع در برابر انسانها و خدمتگزاري به ملت.
ايرانيان دوستدار مردمسالاري ديني
به گزارش ايسنا رييسجمهور سابق كشورمان با تحليل دوم خرداد گفت: از دو منظر دوم خرداد را تحليل ميكنم؛ يكي اينكه در آن روز انتخابات برگزار شد؛ انتخاباتي كه بارها برگزار شده و ميشود اما پيدايش پديدهاي به نام انتخابات درخور توجه است. در اين امر دوم خرداد و ديگر روزهايي كه در آن انتخابات برگزار شده، مشترك هستند. كشوري كه در زمان طاغوت، استبدادزده بود و استخوانهايش خورد و شكسته شده بود، در اثر انقلاب تصميم گرفت سرنوشتش را خود رقم بزند و انتخابات، رمز حاكميت مردم بر سرنوشت خويش است كه يك حادثهي مهم در كشور ما محسوب ميشود.
وي با بيان اينكه انتخابات حادثهي مهمي در كشور ما در جهت خاصي است كه ملت ايران حداقل در 200 سال گذشته داشته است، گفت: اين ملتي است كه دوست دارد مردمسالاري سازگار با هويت ديني او باشد و اين يك امر بديع است و خواست مردمسالاري نيز امري بديع و گفتمان آن جهانشمول است.
رييسجمهور سابق كشورمان اظهار داشت: آنچه در غرب اتفاق افتاد، تنها صورتي از صورتهاي دموكراسي است و نه هيچكس ميتواند و نه هيچكس ميخواهد غير از دموكراسي را انتخاب كند. ملت ايران نيز چنين هستند، با اين خصوصيت كه علاقهمند هستند اين مردمسالاري با دين، تاريخ و فرهنگ آنها منطبق باشد.
خرداد معنادار...
خاتمي با بيان اينكه دوم خرداد نيز يكي از مظاهري بود كه انتخابات در آن صورت گرفت، اما با ويژگي مهم، خاطرنشان كرد: تاكيد ميكنم بر اينكه در اين خصوصيات، چشم خود را به روي فردي كه انتخاب شد ببنديد و به مسائل ديگر توجه كنيد. دوم خرداد اولا انتخابي معنادار بود. همهي انتخابات مهم است اما معناداري اين انتخابات امر ديگريست كه آن را از ساير انتخاباتها متفاوت ميكند.
رقابتيترين انتخابات
وي ادامه داد: انصاف اين است كه اگر نگوييم انتخابات دوم خرداد، تنها انتخابات (البته در عرصهي رياستجمهوري كه مهمترين قوه را در يك نظام دموكراتيك به عهده ميگيرد) بود، ميتوانيم بگوييم تقريبا تنها انتخاب رقابتي جدي بود؛ رقابتي سخت و نفسگير، و آنچه حاصل شد برخلاف انتظار يا تحليلي بود كه خيليها داشتند. در دوم خرداد اگر آرا به هم نزديك بود اين معناداري وجود نداشت و يا اگر اين دو انتخابات دو مرحلهاي ميشد و راي در 15 درصد مشخص ميشد، معناداري نداشت؛ اما ترديدي نيست كه در دوم خرداد يك روش، يك بينش و يك منش انتخاب شد؛ اما اينكه توانسته است خواستههاي مردم را برآورد يا نه، مسالهي ديگريست.
اتحاد بزرگ ايرانيان
خاتمي، انتخابات دوم خرداد را مظهر اتحاد ملي خواند و گفت: امسال نيز با هوشياري درستي، نام اتحاد ملي انتخاب شده است. جز خود انقلاب كه شاهد اتحاد عجيبي در آن بوديم كه جهان را شگفتزده كرد، در ساير مسائل سياسي بدون هيچ تعصبي بايد بگويم هيچگاه مانند دوم خرداد صاحب اتحاد ملي نبوديم. همهي مردم، همهي طبقات و به ويژه نسل جواني كه حتي انقلاب را درك نكرده بود، در اين حماسه شركت كرد؛ اتحادي كه با هر ديدي به آن نگاه كنيم، نميتوانيم آن را ناديده بگيريم.
خوش ندارم از گذشته بگويم
وي با بيان اينكه دوم خرداد توانست همهي تهديدها را كه در آن زمان فراوان بود و هنوز هم هست به فرصت تبديل كند، خاطرنشان كرد: من در اينجا درصدد بيان دستاوردهاي اقتصادي، امنيتي، آزادي و پيشرفت كشور و دستاوردهاي بينالمللي حاصل از دوم خرداد نيستم و البته نميخواهم بگويم اين حادثه عزت مردم ايران را در جهان بالا برد يا نه و نميخواهم بگويم در اين جريان، ملت ايران چهرهي قاطع خود را نشان داد يا خير. خوش هم ندارم در اين مورد صحبت كنم، البته مقايسهي دستاوردهاي دوم خرداد با قبل و بعد از آن كار سختي نيست.
سنتستيزان و سنتپرستان
رييسجمهور سابق كشورمان در عين حال به كاستيهاي دوم خرداد اشاره كرد و گفت: يكي از مشكلات بزرگ تاريخي ما كه هنوز هم وجود دارد، تشتت فكري در عرصهي جريان دوم خرداد است كه هنوز هم در جامعه وجود دارد كه البته به جامعهي ما اختصاص ندارد. مشكل بزرگ رهاييبخشي و اصلاحخواهي مردم ايران است كه در ميان دو جريان سنتپرستي و سنتستيزي قرار دارد كه اين دو جريان، نظام فكري مشخصي دارند.
وي اضافه كرد: اصلاحات در اين ميان در ميان اين دو سنت سنتپرستي و سنتستيزي با توجه به اينكه تازه است و از دل تاريخ برميآيد و هنوز هم ادامه دارد، به يك تفكر مدون نياز دارد و متاسفانه برخي از تحليلها به اين تشتت و داوريها ميافزايد.
ادعا ميكنم و ميتوانم ثابت كنم...
به گزارش ايسنا خاتمي در ادامه ضعفي را كه به گفتهي وي به طور طبيعي در برنامههاي جريان دوم خرداد وجود داشت، يكي ديگر از كاستيهاي اين جريان عنوان كرد و افزود: البته من ادعا ميكنم و ميتوانم ثابت كنم كه داراي بابرنامهترين دولت بعد از انقلاب {بودهام} و منسجمترين و سنجيدهترين و كارشناسانهترين برنامهها در بعد از انقلاب، در دولتهاي حاصل دوم خرداد بود.
خاتمي افزود: چه در گام اول و چه در گام دوم و چه در دو برنامهاي كه توسط دولت اصلاحات با حضور كارشناسان تدوين شد و يك برنامهي آن اجرا و برنامهي آن به دست عزيزان بعدي سپرده شد كه بايد اجرا شود، اين ادعا صادق است.
وي گفت: البته اين امر به اين معنا نيست كه اين برنامهها هيچ عيبي نداشت اما همهي نيازها و اولويتهاي جامعه در اين برنامهها لحاظ شده بود و تلاش شد بدون كمترين نقصي انجام شود؛ گرچه كدام كار بشري است كه بدون نقص باشد؟
مشكل بزرگ فراراه ملت ايران
رييس موسسه بينالمللي گفتوگوي فرهنگها و تمدنها سومين كاستي دولت اصلاحات را در اجرا دانست و گفت: دستاندركاران اجرا، انسان داراي نقص و ضعف هستند و عليرغم اينكه خالصانه و مخلصانه تلاش ميشد كه كارهاي بزرگي صورت گيرد اما طبيعتا در اجرا نقصهايي داشتيم.
خاتمي افزود: مهمترين كاستي و مانع ساختاري و رفتاري در برابر اجراي برنامهها و تامين خواستهها، مشكلي بود كه يكي از مشكلات كنوني تاريخ ما و مانعي در جهت تحقق خواستههاي بزرگ ملت بوده است.
وي گفت: ملت ايران خواستار مردمسالاري سازگار با اسلام بود و انتخابات هم بستر مردمسالاري است و راز و رمز مردمسالاري نيز بسته به برگزاري انتخابات است.
رييسجمهور سابق كشورمان در ادامه سخنانش با بيان اين كه جمهوري ما ميخواهد اسلامي باشد گفت: اين مساله از يك سو به راي مردم متكي است كه در انتخابات تجلي دارد و البته نظام ما اسلاميست كه از اين جهت در هر دو مورد نگراني وجود دارد.
خاتمي اضافه كرد: براي آسيبشناسي نظام و جامعهي ما بايد در زمينههاي مذكور بدون هياهو بحث علمي و راهيابي كرد و قطعا اين مساله هم داراي موافق و مخالف است.
بايد از تشريفاتيشدن انتخابات نگران بود
وي با تاكيد بر اينكه اگر در يك جامعه، انتخابات امر تشريفاتي شد اما ملت حقيقتا خواستار مردمسالاري بود، بايد نگران بود، افزود: از ديگر ويژگيهاي حاصل انتخاب مردم ايران در دوم خرداد كه يك حادثهي شگفتانگيز و بيسابقه يا كمسابقه در جهان بود اين است كه در اين كشور، دولت (قوهي اجرايي) مدافع و طرفدار آزادي بود و در همهي صحنهها براي حفاظت از راي مردم و جلوگيري از شيوههاي ديكتاتورمنشانه در صحنه بود و نظارت داشت.
خاتمي با بيان اينكه نظارت يعني براي فراهمآوردن فضاي آزادي براي انتخاب مردم و جلوگيري از اينكه اعمال قدرت عليه راي مردم نشود و از خودكامگي و رفتار دلبخواهي آنكه قدرت را در دست دارد جلوگيري شود، تلاش شود، افزود: آيا شگفت نيست كه در ايران دولت مدافع تشكلها و آزادي راي مردم باشد؟ و احيانا آنها كه بايد مدافع حق مردم باشند با اعمال روشهاي قيممآبانه نظارت كنند. اين يك مشكل است كه بايد به آن دقت شود.
وي با تاكيد بر اينكه اگر خواستار دموكراسي و مردمسالاري هستيم، بايد متوجه باشيم كه زمينهي اعمال حق و آزادي مردم كه در راي دادن آشكار ميشود فراهم شود، افزود: از اينكه انتخابات به يك امر تشريفاتي مبدل شود بايد نگران شويم.
ظواهري كه ميتوانند رهزن دين شوند
رييسجمهور سابق كشورمان با اشاره به اسلاميبودن نظام جمهوري اسلامي افزود: اسلام و دين، بزرگترين هديه به انسان است و هيچ چيز بدتر از آن نيست كه دين به ظاهرپرستي و ظاهرگرايي مبتلا شود؛ البته در دين، مناسك و ظواهر داريم كه اگر مناسك را از دين جدا كنيم، دين ناقص ميشود و ظواهر و مناسك نشانهي راهيست به سوي يك واقع و باطن.
خاتمي گفت: اگر آن باطن فراموش شد و مورد توجه قرار نگرفت و ظاهر اصل شد و اگر در ظاهر هم بر عادتها پافشاري شد، حتي ممكن است همان ظواهر هم به جاي اينكه راه باشد، راهزن شود.
رييسجمهور سابق كشورمان افزود: در جوامع ديني بايد نگران ظاهرپرستي و قربانيشدن روح دين باشيم.
احزابي كه بايد باشند تا...
خاتمي با بيان اينكه براي ما كه كار تازهاي را شروع كردهايم انتخابات و اسلام هر دو مهم است و بايد نسبت به هر دو نگران بود، گفت: مسالهي ديگر در كشور ما اين است كه در انتخابات و عرضهي امور تا چه حد احساسات و تا چه حد تعقل و تدبير غلبه دارد و اين منوط است به اين كه مردم چهقدر روي اين مساله فكر كنند.
وي با بيان اينكه از جمله ساز و كارهاي جهان براي اين كار كه تجربه هم شده، پيوند گسستناپذير تحزب با مردمسالاري است، گفت: اگر حزب در كشور نباشد نميشود يك برنامهي سنجيده عقلاني را به مردم رساند و البته اگر برنامه باشد و زمينهي انتقال آن فراهم نباشد، مشكل پيش ميآيد.
رييسجمهور سابق كشورمان با بيان اينكه تحزب به دو دليل در جامعهي ما با مشكل روبهرو شده است، در عين حال از تازهكار بودن در تحزب در كشور به عنوان يكي از دو دليل ياشده ياد كرد و گفت: از ما كه تازهكاريم نميشود انتظار داشت در اين مدت كوتاه صاحب احزاب مستحكم و سنجيده باشيم. در كشور ما هم فرهنگ دموكراسي جا نيفتاده كه قدر حزب دانسته شود و هم خود احزاب راهكارهاي ايجاد پيوند با ملت و عدم تحميل خواستههايي را كه به نام خواست ملت وجود دارد، به خوبي نميدانند.
خاتمي با تاكيد بر اينكه احزاب مستقل و تشكلهاي مدني حتما براي پا گرفتن بايد از سوي حاكميت حمايت مادي و معنوي شوند، افزود: در كشور ما به خاطر نبود اين امر، بعضا احزاب، مزاحم تلقي ميشوند.
براي مردمسالاري هزينه بپردازيم
به گزارش ايسنا خاتمي در ادامه با بيان اين كه بايد ياد بگيريم اگر واقعا مردمسالاري توام با دينداري ميخواهيم، لوازمش را فراهم كنيم، افزود: نميخواهم بگويم دشمنان توطئه نميكنند و نميخواهند از همه چيز اعم از حقوق بشر و القاي بعضي شعارها عليه ايران سوءاستفاده نكنند.
وي با تاكيد بر اين كه ممكن است دشمنان سوءاستفاده كنند، اضافه كرد: شما نيز براي طي اين مسير بايد هزينه بپردازيد.
رييسجمهور سابق كشورمان در ادامه با تاكيد بر لزوم برخورداري از احزاب قوي و تقويت فرهنگ تحزب اظهار داشت: مردم توقعات، خواستها و ايدهآلهايي دارند و فكر ميكنند شعارها ميتواند اين خواستها را محقق كند اما بعد از محققنشدن دلسرد ميشوند.
وي با بيان اين كه بعد از اين كه برنامه و شعاري مطرح ميشود چه ضمانتي براي پيادهشدن آن وجود دارد؟ از دموكراسي به عنوان راهحلي قابل قبول در اين حوزه نام برد.
راه كمهزينه و پرفايده دموكراسي
خاتمي كه در اظهاراتش دموكراسي را كمهزينهترين و پرفايدهترين راه براي اداره جامعه برشمرد و تحقق خواستهاي مردم را در كنار تمام نقدهاي مطرح و وارد بر آن ميدانست، از آن به عنوان راهكاري كه ما نيز آن را انتخاب كردهايم و افتخاري در شعارهاي انقلاب و موازين اسلام محسوب ميشود، نام برد.
صداي رساي اسلام خميني
وي كه جايگاه دموكراسي در اسلام با قرائت مورد قبول نظام جمهوري اسلامي را عاملي در جهت اين كه صداي اين اسلام از صداهاي برآمده از ساير قرائتهاي اين دين رساتر باشد، خواند، از اسلامي كه مورد قبول جمهوري اسلامي است به عنوان اسلام عدالت و خردگرايي در ميان تمام امواج سهمگيني كه وجود دارد نام برد و اين اسلام را اسلام پايبند به مردمسالاري ناميد.
وي اضافه كرد: به همين دليل ما در ميان شيوههاي ادارهي حكومت، جمهوري اسلامي را انتخاب كرديم اما اگر ما اين مساله را بپذيريم بايد به لوازم آن هم تن در دهيم.
رييس موسسه بينالمللي گفتوگوي فرهنگها و تمدنها در ادامه با تاكيد بر جايگاه اقليت و نقش بيان آزاد عقايد در اصلاح و بهبود لحظه به لحظهي برنامهها از آن به عنوان شيوهاي كه در نظامهاي پارلماني محور و مدار حركت قرار ميگيرد، نام برد.
وي در عين حال خاطرنشان كرد: در كشورهايي كه تازه مردمسالاري را آغاز كردهاند، اولا در تدوين برنامهها مشكلاتي وجود دارد و ثانيا همان چيزي كه به وجود ميآيد، ضمانت اجرايي ندارد و ممكن است موانعي بر سر راه ايجاد شود.
پاسخي براي پرسشي تاريخي...
رييسجمهور سابق كشورمان با تاكيد بر اين كه ما در مرحلهي حساس تاريخي قرار داريم، با طرح اين پرسش كه چه بايد كرد؟ اظهار داشت: اولا در راستاي انتخاباتي مهم قرار داريم و ثانيا سالي كه در آن هستيم، سال اتحاد و انسجام اسلامي نام گرفته كه به هر دو دليل رسالت بزرگي داريم. كساني كه روش و منشي را ميپسندند و احساس ميكنند ميتوانند از اين مسير بايد براي دفع خطر، قوت و انسجام جامعه، استفاده كرد، بايد تلاش كنند و در عرصه حضور داشته باشند.
ايدهآليستهاي عملگرا...
وي با تاكيد بر اين كه بايد همواره ايدهآلي فكر كرد و واقعبينانه عمل، گفت: اگر در عمل ايدهآلي رفتار كنيم همواره مجبور به تحمل شكست ميشويم.
انديشه در خانه ميميرد
خاتمي تصريح كرد: واقعيت اين است كه بودن در عرصه و بهدست آوردن نكات و زمينههايي كه قانوني و شرعيست و امكان و قدرت براي پيادهشدن و اجرا در عمل را ميدهد، ميتواند گامهاي موثري باشد، اما انديشه، فكر و سليقهاي كه در خانه بماند و امكان تلاش در عرصه را نداشته باشد، بعد از مدتي ميميرد يا به چيز خرد و بيفايدهاي تبديل ميشود؛ پس حضور در عرصه براي دفاع از فكر و روش مهم است.
انتخابات آزاد و پرشور؛ مساوي اتحاد ملي
وي همچنين يادآور شد: اگر خواستار اتحاد ملي هستيم و تهديدي هم داريم بهترين راه برگزاري انتخاباتي پرشور و البته آزاد است.
رييسجمهور سابق كشورمان در ادامه با دعوت از مسوولان براي ايجاد اتحاد ملي و برگزاري انتخاباتي پرشور با بهكارگيري تمامي نيروهايي كه در جامعه حضور دارند، بار ديگر تاكيد كرد: كساني كه صاحبان انديشه هستند و دلشان براي نظام ميسوزد بايد با تمام وجود در صحنه باشند.
سيدمحمد خاتمي با بيان اين كه رقابت نشانهي به ميدان آوردن همهي نيروها با همهي سلايق است، گفت: رقابت خواست همه است و هم باعث اعتلا، عظمت و دفع خطرات ميشود و هم اتحاد واقعي ايجاد ميكند.
برگزاركنندگان انتخابات قدر حضور سلايق را بدانند
وي افزود: برگزاركنندگان محترم انتخابات بايد اين موضوع را قدر بدانند و با هدف اعتدال در عرصههاي مختلف اجتماعي از جمله انتخابات حضور پيدا كنند.
قوت در اين نيست كه جهان از ما بترسد
رييسجمهور سابق كشورمان در پايان تصريح كرد: بايد در كنار هم باشيم. قوت ما در اين نيست كه جهان از ما بترسد، قوت ما در اين است كه جهان به ما احترام بگذارد؛ ولو اين كه مخالف ما باشد. ما با اين كه همه خطرات وجود دارد، بايد در فضاي امنتر بتوانيم عزت و اقتدار و پيشرفتمان را تامين كنيم و اميدوارم همهي دلسوزان با عزت و عظمت در كنار يكديگر فعاليت كنند.
به گزارش ايسنا در ادامهي اين مراسم تنديس هشت سال تلاش از سوي مديريت اريكهي ايرانيان، محل برگزاري اين همايش، به سيدمحمد خاتمي اهدا شد.
دهمين سالگرد حماسه دوم خرداد از سوي بنياد آزادي، رشد و آباداني ايران (باران) برگزار شد.
در اين مراسم فعالان سياسي چون مجيد انصاري، سيدمحمدعلي ابطحي، سيدمصطفي تاجزاده، سيدمحمود دعايي، صادق خرازي، مرتضي حاجي، احمد بورقاني، موسوي لاري، محمدرضا عارف، فاطمه راكعي، الهه كولايي، سيد صفدر حسيني، علي محمد حاضري، محسن موسوي تبريزي، گرامي مقدم، قدرت عليخاني، محمدرضا خاتمي، انصاري راد، معصومه ابتكار، محسن آرمين، محسن مهرعليزاده و ... همچنين جمعي از دوستداران سيدمحمد خاتمي حضور داشتند
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر