اهداف جامعه ایرانی چیست؟ « ما چگونه فکر می کنیم» و آنچه که در ایران مهم انگاشته می شود.

۱۳۸۶ اسفند ۱۷, جمعه

فیلم خیرت ویلدرس: توهین یا آزادی بیان


فیلم خیرت ویلدرس: توهین یا آزادی بیان

رضا جمالی

چندی است که احتمال پخش فیلم جنجالی به نام فتنه از خیرت ویلدرس، نماینده راستگرای پارلمان هلند از حزب آزادی، موجی از نگرانی‌ها را در محافل سیاسی اجتماعی این کشور بوجود آورده تا جایی که اعلام زمان دقیق پخش این فیلم چندین بار به تعویق افتاده است. در این میان دیدگاه‌های افراد و احزاب در قبال محتوا و پخش این فیلم، موضع گیری‌های مختلفی را در سطح جامعه بوجود آورده است. برای آگاهی از نظرات محتلف در جامعه هلند با بهنام تائبی، دانشیار دانشگاه شهر دلفت در هلند و از اعضای حزب سوسیالیست، بیژن مشاور، پژوهشگر در علوم پزشکی و عضو حزب سبزهای هلند و نیز دامون گلریز، عضو حزب لیبرال دموکرات هلند، گفت و گوهای جداگانه‌ای انجام دادم و در ابتدا از بهنام تائبی پرسیدم پخش و یا جلوگیری از پخش این فیلم چه تبعاتی را برای جامعه هلند دارد .

من با نگرانی‌هایی که در زمینه پخش این فیلم بوجود آمده، تا حدی موافق هستم و فکر می‌کنم پخش این فیلم می‌تواند در جامعه هلند و در خارج از جامعه هلند، ناآرامی‌هایی بوجود بیاورد. ولی از طرف دیگر هم من با آن عده‌ای موافق هستم که می‌گویند عدم پخش این فیلم، با آزادی بیان منافات دارد. آزادی بیان به این مفهوم است که هر کسی این اجازه را دارد نظرات خودش را ابراز بکند و همچنین آقای ویلدرس اجازه دارد که فیلمی بسازد و آن را اکران کند. بنابراین من مخالف محدود کردن آقای ویلدرس برای پخش فیلم و محدودیت برای این فیلم هستم. در عین حال معتقدم که آزادی بیان موضوعی است که یکی از ارزش‌های پایه‌ای جامعه هلند و جوامع غربی است و متاسفانه از این آزادی بیان سوء‌استفاده می‌شود. این مساله‌ای نیست که فقط آقای ویلدرس روی آن دست گذاشته باشد. این مساله‌ای است که در غرب، علی‌الخصوص اروپا و شمال اروپا در چند سال اخیر شاهد آن هستیم.

می‌بینیم که به بهانه آزادی بیان هرکاری که می‌خواهند انجام می‌دهند و هر بی‌احترامی و هتک حرمتی که می‌خواهند به مسلمانان انجام می کنند. اینطور متاسفانه به نظر می‌رسد که آزادی بیان، حق بد و بیراه گفتن به مسلمانان تلقی شده. آزادی بیان یکی از ارزش‌های پایه‌ای این جامعه است. اگر ویلدرس می‌خواهد فیلم خود را پخش بکند باید این اجازه را داشته باشد، اما ما به عنوان افراد این جامعه موظفیم که در قبال مسلمانان داخل و خارج هلند، صریحاً اعلام بکنیم که این فیلم، نظر شخصی یک نفر هست، نظر شخصی یک عضو پارلمان است و مسلمانان عضو کامل و به رسمیت شناخته شده این جامعه هستند. کاری که آقای ویلدرس می‌کند این است که مسلمانان را به نوعی زیر فشار بگذارد.

با توجه به تفکیک قوایی که در سیستم سیاسی هلند وجود دارد، چه نهاد رسمی در هلند حد و مرز آزادی بیان را تعیین کند؟
آزادی بیان، علیرغم اینکه خیلی‌ها مدعی هستند که هیچ حد و مرزی ندارد؛ ولی از نظر من آزادی بیان حد و مرز دارد. آزادی بیان تا جایی قابل قبول است که شما به آزادی‌های دیگران هم احترام بگذارید و آنرا بپذیرید. من نمی‌توانم به عنوان آزادی بیان به کسی مستقیماً اهانت کنم... هدف آقای ویلدرس مستقیماً بی‌احترامی و هتک حرمت به مسلمانان است گرچه روی سخنشان با چهره‌های تندرو اسلامی است ولی به این ترتیب تمام اسلام را با آن چهره‌های تندرو یکی می‌کنند و همه اسلام و تمام مقدسات مسلمانان را زیر سوال می‌برند.

در جوامع غربی هم برای آزادی بیان حد و مرز قایل شده‌اند. مساله نقاشی‌ها یا کاریکاتورهای دانمارکی، این مورد دوباره الان در بحثها بالا گرفته به خاطر اینکه به جان یکی از نقاش‌ها او سوء قصدی شده بود یا احتمال خطری برای وی وجود داشت در دانمارک این کاریکاتورها دوباره چاپ شدند. از یک طرف من کاملاً معتقد هستم که اگر کسی می‌خواهد چنین کاری انجام بدهد، باید بتواند انجام بدهد. یک نقاش، یک روشنفکر، یک هنرمند جامعه نباید محدودیتی داشته باشد. این قضیه در مورد یک سیاستمدار متفاوت است ولی هنرمند به هیچ عنوان محدودیتی برای آزادی نظراتش نباید داشته باشد.

ولی از طرف دیگر من می‌خواهم بگویم همان روزنامه‌ای که اولین بار این نقاشی‌ها را چاپ کرد، چند هفته قبل کاریکاتورهایی را که به نوعی به وقایع جنگ جهانی دوم ارتباط داشت چاپ نکرده بود. چرا که آن روزنامه هم واقف هست به این مطلب که یکسری مسائل، حساسیت‌هایی ایجاد می‌کند. مسائلی که مربوط به یهودیت هستند در بین بازماندگان یهودی جنگ جهانی دوم به خاطر قتل عام گسترده یهودیان، حساسیت ایجاد می‌کند. بنابراین اینجاست که ما برای آزادی بیان خودمان هم حد و مرز قائل هستیم.

جوامع غربی هم خیلی جاها برای آزادی بیان حد و مرز قائل هستند. فقط سوال من این است که چرا این حد و مرز را حاضر نیستیم در قبال یک مذهب دیگر قائل باشیم. چرا فکر می‌کنیم در مورد اسلام، هرچه که می‌خواهیم، می‌توانیم بگوییم. چرا فکر می‌کنیم مقدسات این دین را که محمد باشد که پیامبر این مذهب است را زیر سوال ببریم و با شخصیتی مثل هیتلر مقایسه بکنیم... کاری که آقای ویلدرس انجام می‌دهند، یک مقداری هم قابل پیش‌بینی است چون اهداف سیاسی خود را در این قضیه دنبال می کند. فکر می‌کنم هدف آقای ویلدرس این است که به این ترتیب با ابراز نظرات تند درباره اسلام، جامعه اسلام را دربرابر خودش بشوراند که مشهوریت برای خودش ایجاد بکند. جمهوری اسلامی درخواست ممنوعیت برای پخش این فیلم را کرده بود. تهران رسماً از وزیر دادگستری هلند خواسته که پخش فیلم را ممنوع بکنند. من می‌خواهم به این قضیه اشاره بکنم که کسی مثل آقای ویلدرس، چهره راستی مثل آقای ویلبرت و حکومتی مثل جمهوری اسلامی؛ دو وزنه یک ترازو هستند.

***

خیرت ویلدرس درمورد سونامی اسلامی شدن هلند که محل زندگی حدود یک میلیون مسلمان است، هشدار داده است. ویلدرس در وب سایت خود نوشته، نخست وزیر ما آنقدر از پیامدهای پخش این فیلم ترسیده که به نظر می‌رسد بجای دفاع از ارزش‌ها و حقوق دموکراتیک ما، تسلیم اسلام شده است. در ادامه او می‌گوید که یک چیز را روشن می‌کنم، این فیلم پخش خواهد شد. از دامون گلریز، فعال سیاسی و عضو حزب لیبرال دموکرات در هلند می‌پرسم که به هر حال این فیلم باید اجازه پخش داشته باشد یا خیر؟
به نظر من نفس این فیلم و محتوای این فیلم که به نام فتنه به نوعی انتقاد شدید از اسلام و پیامبر اسلام است، سازنده نخواهد بود. ولی در دراز‌مدت می‌تواند به فرایند روشنگری، کمک کند. با محتوای فیلم من شخصاً موافق نیستم و فکر می‌کنم که محتوای آن می‌توانست خیلی سازنده‌تر از این باشد ولی اینکه دولت هلند بخواهد از پخش این فیلم جلوگیری بکند، به نظر من نقض غرضی است از دموکراسی و قانونی که ما در هلند داریم.

شما از تصاویر فیلم چیزی دیدید یا شنیدید؟
فعلاً چیزی از آن بیرون نیامده است و خیلی جالب است که چیزی که هنوز بیرون نیامده، آنقدر درباره آن صحبت است و یک چنین فیلمی، کار هنری، به نوعی می‌شود گفت تعبیر شده به یک مساله سیاسی برای یک شخص بسیار رادیکال آقای خیرت ویلدرس. چیزی که من تا اینجا شنیدم این است که اسم آن فتنه است و محتوای آن این است که قسمت‌هایی از سنگسار در ایران، زدن دست و یا زدن سر در کشورهای اسلامی مثل عربستان و سودان و اینها به عنوان انتقاد دیده می‌شود و این فیلم پخش خواهد شد. به نظر من انتقاد سازنده‌ای در این فیلم نمی‌شود و بیشتر یک مساله سیاسی است برای ضد مسلمان نشان دادن خود آقای ویلدرس و استفاده سیاسی از آن.

شما گفتید استفاده سیاسی، فکر می‌کنید که آقای خیرت ویلدرس چه هدفی را در تولید و پخش این فیلم بطور کلی دنبال می‌کند؟ آیا تمام مشکلات اجتماعی و فرهنگی راکه امروز جامعه هلند با آن درگیر است فقط در حوزه مسلمانان باید دنبال کرد؟
به هیچوجه اینطور نیست. فقط هم به مسلمانان برنمی‌گردد. آقای ویلدرس با پولاریزه کردن این بحث و با تفرقه انداختن در بین مسلمانان و غیر مسلمانان، هدفش این است که قدرت سیاسی بدست بیاورد. البته در این کار تا حدی هم موفق بوده است. ولی بحث دیگری که هست، طرز برخورد دولت هلند و بعضی روشنفکران هلندی و حتی ایرانی در مورد این فیلم است. آنها هم موافق هستند که باید دولت هلند از پخش این فیلم جلوگیری کند و من با این کار مخالف هستم و فکر می‌کنم اگر دولت هلند از پخش این فیلم جلوگیری بکند، بزرگترین دستاورد دموکراسی و حقوق بشر و آزادی بیان را زیر پا گذاشته است.


"خیرت ویلدرس، نماینده پارلمان هلند از حزب آزادی است"

من صد‌در‌صد به عنوان یک شهروند هلندی، تمام نیروی خودم را خواهم گذاشت برای اینکه این فیلم حتماً پخش بشود اگر بخواهد پخش شود. شما می‌دانید در کشورهایی مثل ایران، سودان وسوریه که الان بیشترین انتقادها از آنجا می‌آید؛ نقض حقوق بشر بسیار بالا است و این کشورها بیشترین انتقادها را می‌کنند که چرا این فیلم می‌خواهد پخش شود. و به هیچوجه قابل فهم نیست برای من که انتقاد اینجور کشورها را ما بخواهیم قبول بکنیم و دولت هلند هم نباید به این انتقادها گوش بدهد.

شما صحبت از آزادی بیان کردید. در هلند حد و مرز آزادی بیان را چه نهاد رسمی برعهده دارد؟
در قوانین هلند حد و مرز برای آزادی بیان به این معنا است که شما می‌توانید به دادگاه بروید و از کسی شکایت کنید و در دادگاه بر مبنای قوانین جزایی و قوانین حقوق بشری؛ بخواهید کسی که این صحبت‌ها را کرده، پس بگیرد یا اینکه صحبت‌ها را دیگر انجام ندهد. تنها مرزی که برای آزادی بیان وجود دارد، قانون و دادگاه است.

از طرفی مسلمانان، پخش این فیلم را توهین به خود واعتقاداتشان می‌دانند و از طرفی هم جلوگیری از پخش فیلم در تعارض با آزادی بیان و عقیده تلقی می‌شود پس درواقع تکلیف این وسط چیست؟
مسلمانان در هلند، زیاد توجهی به این مسایل و این قبیل موارد رادیکال و خطرناک آقای ویلدرس نمی‌کنند. معمولاً کسانی که به این نوع مسایل زیاد توجه می‌کنند، کشورهای دیکتاتوری مثل ایران و به خصوص الان سودان و سوریه و پاکستان هستند که توجه بیشتر به این مسایل می‌کنند. و شما دقت بکنید در یک کشوری که تفکیک قوا وجود دارد، در یک کشوری که بر مبنای قانون می‌شود کار کرد، برعکس ایران، در یک کشوری که دموکراسی هست، چطور ممکن است یک دولتی به یک رسانه‌ای اجازه ندهد که فیلمی پخش شود. اگر این کار را بکند، در عمل نقض غرض کرده و قانون را زیر پا گذاشته است.

من بطور مشخص با پخش این فیلم بطور اخص مخالف یا موافق نیستم ولی این اعتقاد را دارم که ما در این کشور برای نگهداشتن و محافظت از آزادی بیان باید تلاش بکنیم. در سال ۱۹۸۹ آقای سلمان رشدی با آن کتابی که منتشر کرد، باعث شد که فتوایی برای کشتنش صادر شود الان اگر کتابی با آن محتوا بیرون بیاید، دیگر فتوا صادر نمی‌شود. کشورهای اسلامی و ما، در یک فرآیندی هستیم که این فرآیند به طرف روشنایی است و می‌گویم در دراز‌مدت این قبیل مسائل کمک می‌کند برای اینکه خیلی از تابوها شکسته شود که بتوان درمورد آنها صحبت کرد. هلند کشوری آزاد است. کشوری دموکراتیک که بر مبنای قانون اداره می‌شود. و در این کشور قوای سه‌گانه اجازه دخالت در امور همدیگر را ندارند. به خاطر همین هم هست که دولت هلند، به هیچ وجه اجازه ندارد که دخالت بکند در کار رسانه‌ها و یا در کار بقیه این قوا.

و اگر این بحران باعث ‌شود که ما بخواهیم از آزادی بیان کوتاه بیاییم ‌واز آزادی‌های خودمان در کشور هلند کوتاه بیاییم به نظر من بزرگترین اشتباه را خواهیم کرد.

***

خیرت ویلدرس، نماینده مجلس هلند خواستار ممنوعیت قرآن شده و قرآن را با نبرد من، کتاب آدولف هیتلر مقایسه کرده. حزب ویلدرس ۹ کرسی در پارلمان ۱۵۰ نفری هلند در اختیار دارد. از بیژن مشاور، پژوهش‌گر پزشکی فعال سیاسی و عضو حزب سبزها در هلند می‌پرسم که اهداف و اندیشه‌های ویلبرت، صدای کدام بخش از جامعه هلند است.
آقای ویلدرس متاسفانه تا الان مشکلشان آزادی بیان نبوده بلکه شیوه ابراز این نظرات بوده است. ایشان جزو یک گروه خیلی کوچکی از جامعه هلند هستند که متاسفانه به شیوه سازنده‌ای انتقاد خود را نسبت به مسائل اسلامی و مسلمانان بیان نمی‌کند و درنتیجه به اهدافی که آنها خودشان در نقطه نظراتشان بیان می‌کنند، دسترسی پیدا نمی‌کنند.

به نظر شما آقای ویلدرس چه هدفی را در این فیلم دنبال می‌کند؟
تا فیلم پخش نشود نمی‌شود راجع به محتوای آن قضاوت کرد. ولی با توجه به اظهارات قبلی آقای ویلدرس، می‌شود حدوداً این استنباط را داشت که اگر مبتنی بر همان اظهارات باشد، یک چیز توهین‌آمیز و ناراحت‌کننده برای تعداد زیادی از مسلمانان خواهد بود. اگر آقای خیرت ویلدرس، همانطور که خودشان ابراز می‌کنند هدفشان این است که مسلمانان را آگاه بکنند نسبت به اشکالات دین اسلام، خب این را می‌توانند به شکل خیلی سازنده‌ای و به شکل خیلی ظریف‌تری بیان بکنند تا حداقل موجب واکنش‌های این چنینی در جوامع اسلامی و بین مسلمانان نشود و عملاً آن اهداف و چارچوب‌ها و دستاوردهایی را که ایشان دنبال می‌کند، بتوانند بدست بیاورند.

شما شخصاً با پخش این فیلم موافق هستید؟
من هیچ مخالفتی با پخش فیلم انتقادی راجع به اسلام ندارم. یعنی شخصاً معتقدم که در یک جامعه آزاد که جامعه هلند را می‌شود نمونه‌ای از آن به حساب آورد؛ باید امکان پخش و هرگونه دیالوگ و انتقادی راجع به هرمطلب و دیدگاهی باشد، منتها به شکل سازنده.

اگر ما بپذیریم این را که مفهوم آزادی بیان، توهین به اعتقادات افراد دیگر نیست، شما همیشه می‌توانید انتقاد داشته باشید ولی این انتقاد را می‌توانید به شکل سازنده‌ای بیان کنید که افراد جلوی شما گارد نگیرند، من هیچ مشکلی با هرگونه فیلم انتقادی نسبت به اسلام ندارم. ولی متاسفانه با توجه به سوابق و اظهارات قبلی آقای ویلدرس نسبت به اعتقادات و عقاید مسلمانان، من نگران این هستم که فیلم ایشان محتوا و شکلی را داشته باشد که عملاً موجب یکسری عواقب و دستاوردهای منفی برای جامعه و مردم هلند و جوامع بین‌الملل و مسلمانان داشته باشد. حتی به این شکل است که وزرای خارجه ودادگستری هلند، با ایشان آمدند صحبت کردند که آقا اگر شما واقعاً مشکلی ندارید اجازه بدهید یکی از نماینده‌های هلند بیاید و این فیلم شما را قبل از پخش ببیند تا ما بتوانیم ارزیابی بکنیم که اگر واقعاً صحبت و بحث انتقاد و آزادی بیان است، هیچ اشکالی ندارد و ما پخش می‌کنیم ولی اگر آن حد و مرز مخدوش می‌شود و تبدیل به توهین و بی‌احترامی نسبت به یک میلیارد انسان می‌شود مشکل‌زا خواهد بود، این را بیایید در نظر بگیریم که به این شکل صلاح نیست چون دولت هلند موظف به حفظ منافع و شرایط مردم هلند چه در داخل و خارج از هلند را برعهده دارد. و حتی نخست وزیر هلند هم در بیانیه‌ای که در این رابطه داده، این را اعلام می‌کند که مسوولیت همه عواقب فیلم آقای ویلدرس با خود ایشان خواهد بود.

آیا دولت هلند براساس قانون می‌تواند جلوی پخش این فیلم را بگیرد‌؟
طبق قانون اساسی و قوانین مدنی دولت هلند، اگر محتوای این فیلم به شکلی باشد که بخواهد به گروهی از افراد و مردمی که در هلند زندگی می‌کنند توهین بکند و بخواهد بین اقشارمختلف تبعیض قائل بشود؛ دولت و دادگستری هلند می‌توانند حکم توقیف این فیلم را صادر کنند مبتنی بر اینکه این فیلم موجب تبعیض و یا ایجاد آن بین گروه‌های مختلف در داخل هلند است و این به نفع آرامش و ثبات و صلح و حفظ دموکراسی در داخل هلند نخواهد بود. ولی اگر محتوای فیلم ایشان شامل چنین عناصری نباشد، به نظر من هیچ اشکالی ندارد که این فیلم پخش بشود. اگر انتقادی راجع به اسلام است، پخش بشود. این همه فیلم پخش شده.

گروهی معتقدند پخش این فیلم می‌تواند نوعی تابو‌شکنی باشد؟
اگر منظور انتقاد نسبت به اسلام است، شما می‌توانید همه مسائل اسلام و کتاب مسلمانان را مورد نقد قرار دهید و انتقاد داشته باشید و بگویید، مثلاً این قسمت آن اشکال دارد، این یک بحث و یک نوع شیوه فرهنگی انتقاد است و به نظر من اگر به این شکل باشد هیچ اشکالی ندارد و می‌توانند افراد نظرشان را بدهند.

بشیر ما بشر بود

بشیر ما بشر بود

عبدالکریم سروش

محققان را به تقلید دعوت نفرمایید و کسانی را که با تامل و تحقیق در راهی گام می‌نهند از سوء‌عاقبت و زوال سعادت نهراسانید، که اگر سعادتی هست در تحقیق صادقانه است (ولو به زعم شما به نتیجه ناصواب رسیده باشد) نه در تقلید عامیانه. من گرچه در نیکخواهی شما تردیدی ندارم و ارشادات و افادات نیکوی شما را ارج می‌گذارم، دامن تحقیق و تعمق را از دست نمی‌نهم و به حبل متین تعقل و تفکر متوسل و متمسکم و از مسک این تمسک چنان خوش بو و خوشخویم که راسته عطرفروشان را هیچ گاه ترک نمی‌گویم.

بشر و بشیر

نسخه قانون ما عین شفاست/ مصحف ما مستفاد از مصطفاست
ای مبارک آن گلیم گل تو را/ وی خنک آن وصف مزّمّل تو را

نه ملک بودی نه دلخسته ز خاک/ ای بشیر ما بشر بودی و پاک


استاد مکرّم، حضرت آیت الله آقای جعفر سبحانی

پس از تقدیم تحیّت، نامه پدرانه و محترمانه و نیکخواهانه شما را در پایگاه خبرگزاری فارس خواندم و آن را حاوی موعظه حسنه و جدال به احسن یافتم. شک ندارم که وظیفه روحانی و غیرت ایمانی و عرق مسلمانی و "دولت احمدی و معجزه سبحانی" شما را به نوشتن آن نامه برانگیخته است. من جسارت نمی‌کنم و همچون شما نمی‌گویم که "عواملی در کارست و از شما بهره‌کشی می‌کنند" چرا که نه داعی و نه دلیلی براین امر دارم و نه آوردن چنین کلماتی را زیبنده یک بحث علمی و طلبگی مشفقانه و منصفانه می‌دانم. پیش از شما چهار نفر از فضلای حوزه علمیه نیز در این بحث شرکت جسته بودند، و همه به زبان تحلیل و استدلال، و بدون طعن و تکفیر سخن گفته بودند مگر "قرآن شناسی" که رسم مروت فرونهاد و سخن‌هایی نه بر سبیل حکمت گفت و مرا از قرآن‌ستیزان خواند.

نمی‌کنم گله‌ای لیک ابر رحمت دوست/ به کشتزار جگر تشنگان نداد نمی
چرا به یک نی قندش نمی‌خرند، آنکس/ که کرد صد شکر افشانی از نی قلمی

باری شگفتی من، نخست از این است که فرموده‌اید "سکوت او را می‌توانم گناهی نابخشودنی در مقابل این گزارش به شمار آورم." آیا خبر یقینی دارید که من در این مورد سکوت کرده‌ام؟ آیا مصاحبه مرا با روزنامه کارگزاران، در این خصوص نخوانده‌اید؟ یا گناه از مخبران است که این خبرها را از شما دریغ می‌کنند؟

من در اینجا عین آن گفتگو را می‌آورم و سپس به تفصیل پاره‌ای از مجمل‌ها خواهم پرداخت و شما خواهید دید که پاسخ کثیری از انتقادات شما و دیگران به صراحت و کفایت در آن هست و اطمینان دارم که اگر آن را پیش‌تر ملاحظه فرموده بودید، زحمت‌تان کم‌تر و رحمت‌تان افزون‌تر و صورت و سیرت نقدتان دیگر می‌شد.


متن مصاحبه (با رورنامه کارگزاران(

کلام محمد، اعجاز محمد

در پاره‌ای از روزنامه‌ها و سایت‌های اینترنتی اخیراً آورده‌اند که دکتر سروش رسماً "نزول قرآن را از جانب خدا انکار کرده و آن را کلام بشری محمد دانسته است."‌آیا چنین است؟
شاید مزاح کرده‌اند یا خدای نکرده اغراض سیاسی و شخصی داشته‌اند.

حالا نظر و توضیح شما چیست؟
انشاء‌الله حسن نظر و غفلت از معنا داشته‌اند و گرنه کسی که با ولایت کلیه الهیه آشناست و قرب اولیاء خدا با خدا را می‌داند و از تجربه اتحادی آنان با‌خبر است چنین منکرانه سخن نمی‌گوید. اولیا خدا چنان به خدا نزدیک و در او فانی‌اند که کلامشان عین کلام خدا و امر و نهی‌شان و حب و بغضشان، عین امر و نهی و حب و بغض الهی است. پیامبر عزیز اسلام، بشر بود و خود به بشریتِ خود مقر و معترف بود (قل سبحان ربی هل کنت الا بشرا رسولا؟)، اما در عین حال این بشر چنان رنگ و وصف الهی گرفته بود، و واسطه ها (حتی جبرئیل) چنان از میان او و خدا برخاسته بودند که هر چه می‌گفت هم کلام انسانی او بود هم کلام وحیانی خدا. و این دو از هم جدا نبود.

همچو سنگی کو شود کل لعل ناب/ پر شود او از صفات آفتاب

انشاءالله با تامل در این دقیقه عرفانی، گره مشکل گشوده شود و سر کلام آشنا گردد.

پس نزول جبرئیل و آوردن وحی چه می‌شود؟
در نظر عارفان، جبرئیل به خداوند از محمد (ص) نزدیکتر نیست، بل جبرئیل است که تابع پیامبر است. مگر در داستان معراج نیامده است که جبرئیل از همراهی با پیامبر بازماند و از سوختن بال و پرش هراسید؟ معنی این حکایت چیست؟ مگر رهبر فقید انقلاب نگفت که "جبرئیل را هم پیامبر نازل می‌کرد"؟ آیا معنی این سخن این است که خدا جبرئیل را فرونفرستاده است؟ یا معنایش به قول مولانا این است که:

من نخواهم لطف حق از واسطه/ که هلاک خلق شد این رابطه
من نخواهم دایه، مادر خوشتر است/ موسیم من، دایه من مادر است

این که بگوییم قرآن کلام محمد(ص) است، درست مانند این است که بگوئیم قرآن، معجزه محمد (ص) است. هر دو به یک اندازه به محمد(ص) و به خدا انتساب دارند و تاکید بر یکی به معنی نفی دیگری نیست. هر چه در عالم رخ می‌دهد به علم و اذن و اراده باری است. یک موحد در این شکی ندارد. با این حال همه می‌گوئیم آلبالو، میوه درخت آلبالو است، آیا باید بگوئیم خدا میوه آلبالو می‌دهد تا موحد باشیم؟ این اشعریت کهن را جامه تقدس نوین نپوشانیم و سخن بقاعده بگوییم و معنی سخنان دقیق و راز‌آلود را نیز نیکو دریابیم. قرآن میوه شجره طیبه شخصیت محمد (ص) بود که به اذن خدا، ثمر‌بخشی می‌کرد (توتی اکلها کل حین باذن ربها) و این عین نزول وحی و تصرف الهی است.

توصیه من به منصفان (با مغرضان نمی دانم چه بگویم) همان توصیه مولاناست که سوء‌ظن نسبت به اولیاء خدا را فروگذارند و اولیاء حق را از حق جدا نشمارند و آن عزیزان و محبوبان درگاه حق را از مسند رفیع قرب و ولایت پایین نیاورند:

ای اولیاء حق را از حق جدا شمرده/ گر ظن نیک داری بر اولیاء چه باشد؟
از نسل پادشاهی مسجود جبرئیلی / ملک پدر بجویی ای بی‌نوا چه باشد؟

گویا شما هم در این باب اشعاری داشته‌اید.
بله، در منظومه‌ای که چندی پیش به عشق پیامبر اکرم سرودم و تقدیم آن فاتح آفاق تجرد کردم، آورده بودم که:

توسن تجربه ای فاتح آفاق تجرد/در شب واقعه راندی زمداری به مداری
ز سوادی به خیالی ز خیالی به هلالی/پای پر آبله جبریل و تو چالاک سواری

بال در بال ملائک به تماشای رسولان/طایر گلشن قدسی تو و خود عین مطاری

اشاره من در این ابیات به آن روایت شریفه نبوی است که پیامبر در سجده با خدا می‌گفت: سجدلک سوادی و خیالی و آمن بک فوادی.

متشکریم.

***

ملاحظه می‌کنید که "محمدی" بودن قرآن، (محمدی که کاملاً بشر بود) سخنی است کاملاً معقول و مبرهن که خیل عظیمی از عارفان و متفکران مسلمان پشتوانه آن‌اند و معنای عمیقی دارد که صد بار از "جبرئیلی" بودن آن عمیق تر است) و البته منافات با آن هم ندارد که قرآن قول جبرئیل است‌: انه لقول رسول کریم) چرا که به تعبیر آیت‌الله خمینی) که تعبیر همه عارفان مسلمان است) جبرئیل را هم پیامبر اکرم نازل می‌کرد و در این فرایند و در نسبت به خداوند، درون و برون، یکی است. همچنانکه گذشته و آینده. همچنانکه تحت و فوق.

این دراز و کوتهی مر جسم راست/ چه دراز و کوته آنجا که خداست؟
لا‌مکانی که درو نور خداست/ ماضی و مستقبل و حالش کجاست؟

ماضی و مستقبلش نسبت به توست/ هر دو در یک چیزند و پنداری که دوست

و اگر من گفته‌ام در پدیده وحی "درون و برون پیامبر" تفاوتی ندارند ازین روست. خدایی که موحدان راستین می‌شناسند، در برون و درون پیامبر به یک اندازه حاضر است و چه فرقی می‌کند که بگوئیم وحی خدا، از بیرون به او می‌رسد یا از درون، و جبرئیل از برون فرا می‌رسد یا از درون؟ مگر خدا بیرون پیامبر است و مگر پیامبر دور از خداست؟ نمی‌دانم چرا قرب حق با عبد و اندکاک ممکن در واجب فراموش شده و تصویر سلطان و پیک و رعیت به جای آنها نشسته است و توضیح آیت‌الله سبحانی در باب این تصویر راهزن چیست؟

دوم. اما قصه شاعری
سخن من این است که برای درک پدیده ناآشنای وحی، می‌توانیم از پدیده آشناتر شاعری (و بطور کلی خلاقیت هنری) مدد بجوئیم و آن را بهتر فهم کنیم. این فقط در مقام تصور است. مگر غزالی نگفت برای درک پدیده وحی، می‌توانید از پدیده وسوسه شیطانی مدد بگیرید؟ چرا که ان الشیاطین لیوحون الی اولیائهم.

حضرت آیت‌الله توجه بفرمایند که امروزه مفهوم شعر به منزله یک خلاقیت متعالی هنری بسیار متفاوت است با آنچه در ذهن امثال ابوجهل و ابولهب می‌گذشت و استفاده از نماد هنر برای تقریب معنای وحی، نه چیزی از قدر قرآن می‌کاهد و نه بر قدر ابولهب می‌افزاید! علامه طباطبایی، وحی را شعور مرموز می‌خواند و به گمان من هنر مرموز مناسب‌تر می‌نماید.

سوم. اما از مولانا مایه گذاشتن
خشنودم که شما هم با من هم عقیده‌اید که استشهاد به ابیات مولانا، استشهاد به تجارب و حکمت‌های یک عارف حکیم است که موقعیت متعالی و راسخی در عرفان اسلامی دارد و گواه آوردن از شعر او به معنای توسل به "شعریات" نیست و اصلاً مولانا در مثنوی ناظم است نه شاعر. باری من اگر بخواهم در این باب سخن بگویم، مثنوی هفتاد من کاغذ شود. خواهش فروتنانه من از آیت‌الله سبحانی این است که این سفر شریف الهامی را به جد در مطالعه گیرند و جواهر کلام آن عارف آزاده را از دریای معارف او صید کنند و به پاره‌ای از کلمات مشهوره او بسنده نکنند که در مقام داوری راهزن است. برای شیرین شدن کام حضرت آیت‌الله به این ابیات اشاره می‌کنم که:

چیز دیگر ماند لیکن گفتنش/ با تو روح القدس گوید نی منش
نی تو گویی هم بگوش خویشتن/ بی من و بی غیر من ای هم تو من

همچون آن وقتی که خواب اندر روی/ تو ز پیش خود به پیش خود شوی

بشنوی از خویش و پنداری فلان/ با تو اندرخواب گفتست آن نهان

تو یکی تو نیستی ای خوش رفیق/ بلکه گردونی و دریایی عمیق

می‌بینید که روح‌القدس را از مراتب وجود صدتوی آدمی می‌شناسد و می‌شناساند و آدمی را چون دریایی عمیق می‌بیند که لایه‌ها دارد، و لایه‌ای در گوش لایه دیگر راز می‌گوید و این را عین رازگویی روح‌القدس می‌شمارد و حتی گفتگو با دیگری در خواب را، سخن گفتن خود با خود می‌داند و از این راه پنجره‌ای به روی درک مکانیزم وحی و الهام می‌گشاید. گویی در تلقی وحی، تلاطمی و جوششی در شخصیت پیامبر رخ می‌دهد و خودِ برتر پیامبر با خود فروتر او سخن می‌گوید و البته همه اینها به اذن‌الله و به عین‌الله صورت می‌گیرد که او همه جا حاضر و به همه چیز محیط است. وقتی مولانا می‌گوید:

ای هزاران جبرئیل اندر بشر/ ای مسیحان نهان در جوف خر

یا

احمد ار بگشاید آن پر جلیل/ تا ابد مدهوش ماند جبرئیل

تعارف نمی‌کند و یک برتری صوری و اعتباری را مراد ندارد. حقیقتاً احمد، از جبرئیل برتر است یعنی جبرئیل در او گم می‌شود.

چهارم. اما بشری بودن و هوا و هوس
نمی‌دانم حضرت آیت‌الله چرا آنهمه تصریحات مرا در باب "الهی بودن نفس نبی‌" ندیده‌اند و بشری بودن را به معنی هوا و هوس داشتن گرفته‌اند؟ برین بی‌التفاتی چه نامی می‌توان نهاد؟

آن محمد (ص) که فاعل و قابل وحی است، بشری است مویّد و مطهّر و لذا "از کوزه همان برون تراود که دروست" و از شجره طیبه وجود او، جز میوه‌ای طیب برنخواهد خاست. از پیامبر بگذریم. آدمیان غیرمعصوم (چون شما، چون آیت‌الله بروجردی و چون بوعلی و سعدی و ناصرخسرو و کانت و دکارت و پوپر)، آیا چون پیامبر نبوده‌اند پس هر چه گفته‌اند آلوده به هوا و هوس بوده است؟ به فرض که وحی پیامبر صد‌در‌صد بشری و غیر الهی باشد، باز هم نمی‌توان نتیجه گرفت که لاجرم از سر هواست. چه جای آنکه آن وحی صد‌در صد بشری و صد‌در‌صد الهی است، یعنی ماورای طبیعتی است که مقدّر به اقدار طبیعت شده است و فرا‌تاریخی است که تاریخمند شده است و امری متعالی است که "نازل" شده است، و بحری است در کوزه و جیحونی است در خم، و نفسی است دمیده در نی و از خدایی است در میان آدمیان نشسته و از آدمی‌ای است پر از خدا شده و به قول مولانا:

آب خواه از جو بجو خواه از سبو / کان سبو را هم مدد باشد ز جو
...

این نکردی تو، که من کردم یقین/ای صفاتت در صفات ما دفین

"
لا" شدی پهلوی "الا" خانه گیر /این عجب که هم اسیری هم امیر



به من حق بدهید که بگویم متافیزیک شما، متافیزیک بعد و فراق است و متافیزیک من، متافیزیک قرب و وصال. تصویری که از خدا و محمد در ذهن شماست، گویا تصویر خطیب و بلندگو (یا ضبط صوت) است. خطیب می‌گوید و بلندگو آن را پس می‌دهد. یعنی پیامبر (چون بلندگو) طریقیت و ابزاریت محض دارد و این کجا و نزول قرآن بر قلب محمد(ص) کجا. گویا شما می‌پندارید قرآن بر زبان محمد نازل شده است نه بر دل او. اما تصویر من از آن رابطه (اقرب من حبل الورید) تصویر نفس و بدن، یا ساده‌تر، تصویر باغبان و درخت است. باغبان، بذر می‌کارد و درخت، میوه می‌دهد. و این میوه، همه چیزش از رنگ و عطر و شکل گرفته تا ویتامین‌ها و قندهایش، مدیون و مرهون درختی است که از آن بر می‌آید، درختی که در خاک ویژه‌ای نشسته است و نور و غذا و هوای ویژه‌ای می‌نوشد و البته هم کاشتنش و هم میوه دادنش به اذن الله است و موحدان در این تردیدی ندارند و بلکه وجود درخت، عین امر خدا و اذن خداست و اینها از هم فاصله ندارند و مانند امور اعتباری بشری نیستند که یکی فرمان بدهد و دیگری اجرا کند. و من در شگفتم که چرا دستگاه خدا در چشم شما، همچون دستگاه‌های اجرایی و مدیریتی بشری است.

روشن‌تر بگویم گرچه همه طبیعت الهی است، اما در طبیعت همه چیز طبیعی است و در بشر همه چیز بشری است و در تاریخ همه چیز تاریخی است و لذا پیامبر اسلام در فرایند وحی موضوعیت دارد نه طریقیت، و "بشر"ی است که قرآن بر او "نازل" و از جاری شده است‌(و هر دو تعبیر در متن قرآن آمده است). ‌دو قید "نزول" و "بشریت" در عمیق‌ترین لایه‌های وحی حضور دارند و بدون توجه به این دو صفت مهم، نمی‌توان از وحی، تفسیری خردپسند عرضه کرد. باز به عبارت ساده‌تر: نمی‌گوییم خدا، میوه نمی‌دهد، می‌گوییم برای اینکه خدا میوه بدهد، راهش این است که درختی بیافریند و آن درخت میوه بدهد. نمی‌گوییم خدا، سخن نمی‌گوید، می‌گوییم برای اینکه خدا سخن بگوید راهش این است که پیامبری سخن بگوید و سخنش، سخن خدا شمرده شود.

مطابق تصویر شما، گویا خطیب می‌تواند هر کلامی را به دهان بلندگو بگذارد (از شعر گرفته تا فلسفه تا ریاضیات، از عربی تا انگلیسی و چینی‌...) اما مطابق تصویر من، هر میوه‌ای از هر درختی بر نمی‌خیزد. درخت سیب، فقط سیب می‌دهد نه آلبالو. و اشعریت محض است اگر بگوییم از هر درختی هر میوه‌ای را می‌توان انتظار برد.

حتی در همان تصویر خطیب و بلندگو هم، بلندگو بیکار نمی‌نشیند و محدودیت‌های خود را بر صدای خطیب تحمیل می‌کند.

دم که مرد نایی اندر نای کرد/ در خور نای است نه در خورد مرد

چنین است که معنای بی‌صورت از خدا و صورت از محمد است، دم از خدا و نی از محمد، آب از خدا و کوزه از محمد است، خدایی که بحر وجود خود را در کوزه کوچک شخصیتی بنام محمد‌بن‌عبدالله (ص) می‌ریزد و لذا همه چیز یکسره محمدی می‌شود: محمد، عرب است. لذا قرآن هم عربی می‌شود، وی در حجاز و در میان قبایل چادرنشین زندگی می‌کند، لذا بهشت هم گاه چهره عربی و چادر‌نشینی پیدا می‌کند: زنان سیاه‌چشمی که در خیمه‌ها نشسته‌اند (حور مقصورات فی الخیام، سوره الرحمن) بلاغت قرآن هم به تبع احوال پیامبر پستی و بلندی می‌پذیرد، باران هم رحمت خدا شمرده می‌شود (‌بسی بیشتر از نور خورشید) و قس علیهذا. همین است معنای آنکه وحی و جبرئیل تابع شخصیت پیامبر بودند و همین است مدعای حکیمانه ابونصر فارابی و خواجه نصیرالدین طوسی که قوه خیال پیامبر در فرایند وحی دخالت می‌کند و (به تعبیر مولانا) بر بی‌صورت، صورت می‌افکند. شخصیت بشری- تاریخی محمد (ص) در قرآن همه جا جلوه‌گرست و این شخصیت خداپرورده، تمام نعمتی است که خدا به مسلمانان عطا کرده است و لذا سخنی که این ولیّ موید و فانی در خدا می‌گوید همان سخن خداست! و این است معنی آنکه "گرچه قرآن از لب پیغمبر است/ هر که گوید حق نگفته کافرست" از لب پیامبر یعنی جوشیده از شخصیت او که جبرئیل هم در او گم است.

بلی "مصحف ما مستفاد از مصطفاست" و مگر سخن گفتن خداوند راهی دیگر هم دارد. شما اگر راه حل دیگری برای تبیین معضل سخن گفتن خدا دارید بیان بفرمایید.

نه فقط عارفان که فیلسوفان هم در اینجا به مدد ما می‌آیند و به چالش با آقای سبحانی. مگر حکیمان (و از همه بهتر و بیشتر صدرالدین شیرازی) نگفته‌اند که کل حادث مسبوق به ماده و مده (‌هر حادثی در شرایط مادی-زمانی خاصی بوجود می آید؟) حادثه وحی محمدی هم در شرایط مادی و تاریخی ویژه‌ای قابل حدوث بوده است و آن شرایط مدخلیت تام در شکل دادن به آن داشته‌اند و نقش علت صوری و مادی وحی را بازی کرده‌اند. توجه کنید که قصه فراتر از لفظ و معناست، قصه صورت و بی‌صورت است و لفظ یکی از صورتهاست. خلاصه آنچه محمد (ص) به میان می‌آورد محدودیتهای (علمی، وجودی، تاریخی، خصلتی و...) اوست که هیچ آفریده‌ای از آنها گریز و گزیری ندارد.

از جناب آقای سبحانی می‌پرسم چرا قرآن به زبان عربی است؟ لاجرم می‌گویند چون خدا از سر حکمت می‌خواسته است چنین باشد. من این را نفی نمی‌کنم اما می‌گویم عرب بودن پیامبر اسلام همان "خدا می‌خواسته است" است و بر این قیاس، امور دیگر.


پنجم. اما قصه ورود خطا در قرآن و علم پیامبر
‌غرض از خطا، همان مطالبی است که از دیدگاه بشری خطا محسوب می‌شوند یعنی ناسازگار با یافته‌های علمی بشر. نه در قرآن آمده است که خداوند همه علوم را به پیامبر خود آموخته، نه پیامبر بزرگوار خود چنین ادعا کرده، نه کسی چنین انتظاری داشته است که از الهیات و روحانیات گرفته تا طب و ریاضیات و موسیقی و فلکیات پیامبر همه چیز را بداند. بر خلاف نظر آقای سبحانی قرآن هم که می‌گوید و علمک ما لم تکن تعلم (چیزهایی را که نمی‌دانستی به تو آموخت) نمی‌گوید "همه چیزهایی را که نمی‌دانستی..." به قول منطقیین مهمله در قوه جزئیه است. به علاوه که به پیامبر می‌گوید "بگو خدایا علم مرا افزون‌تر کن."

ابن خلدون صریحاً در "مقدمه" می‌گوید سخنان پیامبر در باب طب، همان سخنان و عقاید اعراب بادیه نشین بود و خود به طبیب مراجعه می‌کرد. ابن عربی هم (همو که امام خمینی خواندن فتوحاتش را بمنزله گل سرسبد معارف اسلامی و عرفانی به گورباچف توصیه می‌کرد) در فصوص‌الحکم، در فص شیثی، در باب اینکه کامل از همه جهات برتر از ناقص نیست، می‌آورد که: پیامبر اکرم، اعراب را از دخالت در لقاح گیاهان و از گرده افشاندن از نخل‌های نر بر نخل‌های ماده منع می‌کرد و چون درختان کم‌بار شدند به اشتباه خود پی برد و گفت "شما امور دنیایی را نیکوتر می‌دانید و من کار دین را نیکوتر از شما می‌دانم." (من خود این روایت را قبل از دیدن در فصوص‌الحکم، از مرحوم استاد مطهری شنیدم)

وی روایت دیگری را هم می‌آورد که پیامبر رای عمر را در باب اسیران جنگ بدر، از رای خود بهتر یافت. قرآن هم در باب ابراهیم علیه‌السلام می‌گوید فرشتگان را نشناخت و از آنان ترسید. ابن عربی هم می‌گوید ابراهیم تعبیر رویا نمی‌دانست و لذا اسماعیل را به خطا به قربانگاه برد. لذا اگر کسی بر آن رود که دانش ریاضی - طبیعی - دنیاییِ (نه دانش دینی و بینش ملکوتی و علم به اسرار ربوبی) پیامبر، هم‌تراز دانش مردمان هم‌روزگار وی بوده است، به خطا نرفته است، و دستکم خلاف ضروریات دین سخن نگفته است.

اما ناسازگاری‌های ظواهر قرآن با علم بشری:
‌مگر غیر از این است که همه کسانی که دست به تاویل برده‌اند به ناسازگاری‌های پاره‌ای از ظواهر قرآن با علوم بشری اذعان داشته‌اند؟ تاویل هم به حقیقت چیزی نیست جز پناه بردن از علمی بشری به علم بشری دیگر. استاد شما، مرحوم علامه سید محمد حسین طباطبایی در تفسیر‌المیزان با صراحت و صداقت علمی تمام، در تفسیر استراق سمع شیاطین و رانده‌شدنشان با شهاب‌های آسمانی (سوره صافات آیات ۱۰-۱) می‌گوید تفاسیر همه مفسران پیشین که مبتنی بر علم هیات قدیم و ظواهر آیات و روایات بوده، باطل است و امروزه بطلان آنها عینی و یقینی شده است و لذا باید معنی تازه‌ای برای آن آیات جست و آنگاه خود با استفاده از فلسفه اسلامی یونانی که علم بشری دیگری است به تاویلات بعیده‌ای دست می‌گشاید که نمی دانم چه کسی را قانع می‌کند (گرچه خود او با یحتمل و الله العالم، تردیدش را در این تفسیر تصریح می‌کند) و می‌گوید شاید اینها از قبیل مثالهایی است که خدا می‌زند و غرض از آسمان، عالم ملکوت است که مسکن ملائکه است و مراد از شهاب‌، نور ملکوت است که شیاطین را دفع می‌کند و یا شاید مراد آن است که شیاطین بر حقایق حمله می‌برند تا آن را واژگونه کنند و ملائکه با شهاب حقیقت بر آنها می‌تازند تا اباطیلشان را باطل کنند... (گویا مرحوم طباطبایی فراموش کرده است که تیرها از همین آسمان دنیا بسوی شیاطین پرتاب می‌شوند نه از ملکوت: و لقد زینا السماء الدنیا بمصابیح و جعلناها رجوما للشیاطین...)

چنین است پیچش و قبض و بسطی که در تفسیر می‌افتد و معنایی که برای پیشینیان بدیهی بوده از بداهت تهی می‌شود و ظاهر آیات (که با علم قدیم سازگار بوده، و کسی در آن تردیدی نکرده) تاویل می‌پذیرد تا با علم بشری دیگری سازگار افتد. در این قبض و بسط تفسیری سخنی، و بر مفسر ملامتی نیست .این سرشت و سرنوشت همه تفاسیر است. سخن در این است که پیش از تاویل، منطقاً اذعان به ناسازگاری وجود دارد. پس از آن است که شیوه‌ای و حیله‌ای برای رفع آن اندیشیده می‌شود. آیت‌الله طالقانی پا را فراتر می‌نهد و در "پرتوی از قرآن" در تفسیر آیه الذی یتخبطه الشیطان من المس (سوره بقره)، آشکارا می‌گوید "دیوانگی را ناشی از تماس و تصرف جن و شیطان" دانستن، از عقاید اعراب جاهلی بوده و قرآن به زبان قوم سخن گفته است (و این رایی است که پاره‌ای از مفسران جدید عرب هم اظهار داشته‌اند.) وی اصلاً کوششی در تاویل آیه نمی‌کند و "خطا" را می‌پذیرد اما مصلحتی را برای ذکر این خطا در قرآن پیشنهاد می‌کند. اما این سخن نه بدیع است و نه بدعت. جارالله زمخشری معتزلی عین این نظر را هشت قرن، قبل از آیت الله طالقانی در تفسیر کشاف بیان می‌کند و آشکارا می‌نویسد که "این از عقاید باطل اعراب جاهلی بود که ضربه دیو موجب صرع می‌شود... قرآن هم بر حسب اعتقاد آنان نزول یافت." و آلوسی در تفسیر روح المعانی می‌آورد که این عقیده همه معتزلیان است.

نکته قابل تامل این است که تفسیر و کلام سیال اسلامی امروز چنان به جمود مبتلا شده که حتی آرای خودی‌ها را بیگانه می‌پندارند و گمان می‌کنند که مستشرقان مخترع آنها هستند و قابل تامل‌تر اینکه هیچ کس از گذشتگان، معتزله را به این دلیل کافر نخواند. بل پاره‌ای از درشت‌گویان اشعری نوشتند که این منکران دیو، خود دیو‌زده و دیوانه‌اند. مولانا هم در این بیت اشاره به همین نزاع اشعری - معتزلی دارد که:

فلسفی مر دیو را منکر شود/ در همان دم سخره دیوی بود

ماجرای هفت آسمان از اینها هم روشن‌تر است. بدون استثنا همه مفسران پیشین، آن را به روانی و آسانی بر تئوری‌های هیات بطلمیوس تطبیق می‌کردند (و چرا نکنند؟ همه ظواهر بر آن دلالت دارد) و فقط در قرن نوزدهم و بیستم است که مفسران جدید قرآن (عرب و غیرعرب) به فکر تفسیر تازه‌ای از این آیات، آنهم در پرتو معارف جدید، می‌افتند و معانی مشکوک و تازه‌ای پیش می‌نهند.

باری از قبول ناسازگاری (گاه شدید) ظواهر قرآنی با علم‌، گریزی نیست. حال، دفع آن اشکال و تخلص از آن، شیوه‌های گونه‌گون دارد: یا دست به تاویلات بعیده می‌برید (طباطبایی)، یا بر سبیل همزبانی با فرهنگ عرب‌، تحملشان می‌کنید (معتزله، طالقانی) یا زبان دین و زبان علم را دوگانه و دوگونه می‌ینید، و همه زبان دین را نمادین و استعاری می‌شمارید (پاره ای از متکلمان مسیحی)، یا چون بعضی از معاصران، فراورده‌های وحی را محتمل‌الصدق و الکذب نمی‌دانید یا معنا را از خدا و لفظ را از پیامبر می‌شمارید. (ولی‌الله دهلوی)

جواب هر چه باشد من اینگونه آیات را از جنس عرضیاتی می‌دانم (به تفصیلی که در کتاب بسط تجربه نبوی آورده‌ام) که در رسالت پیامبر و پیام بنیادین دین، مدخلیتی ندارند و لذا با آسانگیری از آنها در می‌گذرم و دستکم شیوه معتزله را برای رهایی از تکلفات متکلفین بیشتر می‌پسندم. اما تاریخی بودن قرآن معنای روشنی دارد که آن را هم در کتاب بسط تجربه نبوی آورده‌ام‌: از جمله آنها پاسخ دادن به سوالات عامیان زمان و طرح مسایل خانوادگی پیامبر اسلام است که همه می‌توانستند رخ ندهند و در قرآن وارد نشوند.

گمان نمی‌کنم شما هم امروزه از اصرار بر اینکه آسمانها هفت‌تایند یا صرع و جنون، زاده تصرف دیوان‌اند یا شهاب‌های آسمانی، شیاطین بوالفضول را به تیر می‌دوزند و می‌سوزند تا راز‌گویی فرشتگان را نشنوند؛ طرفی ببندید و دل کسی را به اسلام مایل کنید یا برتری مسلمانی را بر بودایی‌گری فی‌المثل اثبات کنید. دلربایی وحی محمدی، نه در آن متشابهات که در سوره‌ای چون حدید است که نامش حدید، اما بافتش حریر است و به تعبیر غزالی از "جواهر" قرآن است، و خدا و رستاخیز و ایمان و انفاق و جهاد و خشوع و زهد و... را به صلابت و به مهربانی در کنار هم نشانده است. فقط یک بانگ "الم یان للذین آمنو ان تخشع قلوبهم لذکرالله" (آیا زمان نرم شدن دلها نرسیده است؟) آن کافی است تا جانها را بجنباند و چراغ ایمان را در خانه دلها روشن کند.

و اما اینکه فرموده‌اند که "قرآنی که شما آنرا کتاب بشری و خطاپذیر دانسته‌اید چه نیازی دارد که به ترجمه و تفسیر آن به زبان روز بپردازیم... شما با معرفی قرآن به عنوان کتاب خطاپذیر و بشری، از جامعه اسلامی فاصله گرفتید، دیگر نیازی به نصایح شما نیست. آن کس می‌تواند نصیحت کند که در شمار این گروه بماند..."
معانی خطا و بشری بودن را توضیح دادم، اکنون به عرض شما می‌رسانم

اولاً به فرموده قرآن "لا تقولو لمن القی الیکم السلام لست مومنا".
ثانیاً بنگرید که علامه طباطبایی و طالقانی و زمخشری نیز چنین می‌کنند.

ثالثاً شما خود معیاری متقن و متین عرضه کنید و این مشکلات را از پیش پا بردارید و چشم‌ها را روشن و دلها را قانع کنید و راه خروج از بن بست تعارض علم و قرآن را بدست دهید (من خود از ترجمه فرهنگی سخن گفته‌ام نه به زبان روز در آوردن، به تفصیلی که در مقاله "ذاتی و عرضی در ادیان" در کتاب بسط تجربه نبوی آمده است.)

و رابعاً محققان را به تقلید دعوت نفرمایید و کسانی را که با تامل و تحقیق در راهی گام می‌نهند از سوء‌عاقبت و زوال سعادت نهراسانید، که اگر سعادتی هست در تحقیق صادقانه است (ولو به زعم شما به نتیجه ناصواب رسیده باشد) نه در تقلید عامیانه.

من گرچه در نیکخواهی شما تردیدی ندارم و ارشادات و افادات نیکوی شما را ارج می‌گذارم، دامن تحقیق و تعمق را از دست نمی‌نهم و به حبل متین تعقل و تفکر متوسل و متمسکم و از مسک این تمسک چنان خوش بو و خوشخویم که راسته عطرفروشان را هیچ گاه ترک نمی‌گویم.

محمد رسول‌الله را می‌نگرم که چون عاشق هنرمندی در تجربه‌ای روحانی سینه‌اش گشاده و چشمان باطنش گشوده و جانش پر از خدا شده است و از آن پس هر چه می‌بیند و هرچه می‌گوید، خدایی است. انسان و جهان را (هر چه که هست با هفت یا هفتاد آسمان، با چهار عنصر یا صد و چهار عنصر) آمیخته از او و روانه به سوی او می‌بیند و لبریز و شادمان از این کشف پیامبرانه، تجربه خود را با دیگران در میان می‌گذارد و مغناطیس‌وار جان‌های شیفته را به سوی خود می‌خواند و دریا، صفت تیرگی‌هاشان را می‌شوید.

هین بیائید ای پلیدان سوی من/ که گرفت از خوی یزدان خوی من
در پذیرم جمله زشتی‌ت را/ چون ملک پا‌کی دهم عفریت را

خود غرض زین آب جان اولیاست‌/ غسول تیرگی‌های شماست

من با این "بشر بشیر" مهر می‌ورزم و اگر عطر کلام الهی را از این گل می‌شنوم برای آن است که با آن گل نشسته است. سالها پیش بود که با محمد (ص) سخن می‌گفتم و می‌سرودم:

نسخه قانون ما عین شفاست/ مصحف ما مستفاد از مصطفاست
ای مبارک آن گلیم گل تو را/ وی خنک آن وصف مزّمّل تو را

نه ملک بودی نه دلخسته ز خاک/ ای بشیر ما بشر بودی و پاک

از اطاله کلام بیمناکم و بهمین مقدار بسنده می‌کنم و از پاره‌ای فروع خرد در‌می‌گذرم و ضمن سپاس نهادن به جهد پر‌شهد و خطابِ بی‌عتابِ حضرت آیت‌الله، از باز بودن باب این مباحثه و مناظره استقبال می‌کنم و خواستار تداوم آنم و می‌افزایم که من اکنون در یکی از دانشگاه‌های آمریکا به تدریس اشتغال دارم و کاری را که به برکت سعه صدر مسوولان در ایران از انجامش محرومم، در اینجا انجام می‌دهم. مایلم که پس از بازگشت به ایران، در صورت امکان از حضرت آیت‌الله دعوت کنم تا محیطی امن و آرام فراهم آورند و در گفتگویی حضوری در این خصوص شرکت جویند و احقاق حق و ابطال باطل کنند. همچنین چون غایت قصوای دینداری و هدف از این همه دقت‌ورزی های عرفانی و کلامی را بنا کردن، جامعه‌ای پویا و اخلاقی و عادل می‌دانم به حکم وظیفه وجدانی از حضرت آیت‌الله می‌طلبم تا در مقابل انحرافات عملی و اخلاقی نیز ساکت ننشینند و اگر ظلم و جفایی بر مظلومی می‌رود آرام نگیرند و به پیمان خداوند با عالمان وفادار بمانند و با جفاکاران همسویی نکنند و در این طریق مثال و اسوه دیگران باشند. واله المستعان.

گر نبودی زحمت نامحرمی/ چند حرفی از وفا واگفتمی
چون جهانی شبهت و اشکال جوست/ حرف می رانیم ما بیرون پوست

عبدالکریم سروش

واشنگتن
اسفند ماه ۱۳۸۶

مارچ ۲۰۰۸